عضو شوید
عضویت سریع
تبادل لینک هوشمند 
آمار مطالب
آمار بازدید
2-1-1- اهمیت مراتع9
2-1-2- تأثیر چرا بر روی اجتماعات گیاهی9
2-1-3- اهمیت گیاهان علوفه ای در تغذیه دام ها11
2-2 – عوامل مؤثر بر هضم پذیری علوفه مرتع11
2-2-1- نوع گونه گیاهان مرتعی11
2-2-2- مرحله رشد گیاهان مرتعی12
2-2-3- نسبت وزنی اندام های مختلف گیاهان مرتعی12
2-2-4- مرحله رشد در زمان برداشت13
2-2-5- ارتباط هضم پذیری علوفه ی مرتعی با ترکیبات شیمیایی علوفه15
2-2-6- اثرات اقلیم ، فصل ، آب و هوا15
2-2-7- حاصلخیزی و خصوصیات خاک16
2-3- تقسیم بندی گیاهان مرتعی16
2-3-1- مشخصات گیاه شناسی گونه های مورد مطالعه17
2-3-1-1-گونه Bromus inermis17
2-3-1-2-گونه Sorghum sudanensis(سورگوم علوفه‌ای)18
2-3-1-3- گونه جاشیر(prangus spersica )19
2-4- عوامل میکروبی موثر بر هضم20
2-5- میکروبیولوژی شکمبه21
2-6- هضم در شکمبه22
2-7- روش های برآورد کیفیت علوفه24
2-8- فن تولید گاز( production gas)25
2-8-1- منشاء تولید گاز 26
2-8-2- سیر تکاملی سیستم تولید گاز27
2-9- مروری بر پژوهش های انجام شده30
2-10- مروری بر پژوهش های گذشته کیفیت و ارزش غذایی علوفه مرتعی33
فصل سوم. روش اجرای تحقیق39
3-1- مواد40
3-1-1- نمونه برداری 40
3-1-2- دامهای مورد آزمایش و نحوۀ آماده سازی دام40
3-2- تجزیه شیمیایی نمونه ها40
3-2- 1- روش تولید گاز42
3-2-1-1- روش تولید گاز با استفاده از مایع شکمبه42
3-2-1-2- روش تولید گاز با استفاده از مایع مدفوع43
3-2-1-3-مواد و دستگاه های لازم برای انجام آزمون گاز43
3-2-2-حیوان دهنده مایع شکمبه و ابزار گرفتن و آماده سازی مایع شکمبه و مدفوع44
3-2-3-گرفتن مایع شکمبه44
3-2-4-آماده سازی دستگاه45
3-2-5-آماده سازی خوراک 45
3-2-6-آماده سازی محلول 45
3-2-7- آزمون گاز46
3-2-8- روش تجزيه و تحليل اطلاعات48
فصل چهارم. تجزیه و تحلیل داده‌ها49
4-1-نتایج آنالیز شیمیایی گونه های مرتعی سه گونه مورد مطالعه50
4-2- اندازه گیری گاز تولیدی و پارامترهای تولید گاز در گونه های مرتعی مورد مطالعه50
فصل پنجم. نتیجه‌گیری و پیشنهادها73
5-1-نتایج آنالیز شیمیایی گونه های مرتعی سه گونه مورد مطالعه74
منابع و مآخذ80
«فهرست جداول»
عنوان صفحه
جدول 4-1- میزان ترکیبات شیمیایی گونه‌های مرتعی مطالعه شده با روش تجزیه شیمیایی(براساس ماده خشک)50
جدول 4-2- تجزیه واریانس بین گروههای مورد مقایسه در میزان گاز تولیدی و صفات اندازه گیری شده51
جدول 4-3- مقایسه میزان گاز تولیدی سه گونه با استفاده از مایع شکمبه در هر یک از سه نوع دام54
جدول 4-4- مقایسه میزان گاز تولیدی سه گونه با استفاده از مایع مدفوع در هر یک از سه نوع دام56
جدول 4-5- مقایسه صفات اندازه گیری شده سه گونه با استفاده از مایع شکمبه در هر یک از سه نوع دام58
جدول 4-6- مقایسه صفات اندازه گیری شده سه گونه با استفاده از مایع مدفوع در هر یک از سه نوع دام59
جدول 4-7- مقایسه میزان گاز تولیدی مایع شکمبه سه نوع دام در هر یک از سه نوع گونه61
جدول 4-8- مقایسه میزان گاز تولیدی مایع مدفوع سه نوع دام در هر یک از سه نوع گونه63
جدول 4-9- مقایسه صفات اندازه گیری شده سه نوع دام در هر یک از سه نوع گونه با استفاده از مایع شکمبه65
جدول 4-10- مقایسه صفات اندازه گیری شده سه نوع دام در هر یک از سه نوع گونه با استفاده از مایع مدفوع66
جدول 4-11- مقایسه میزان گاز تولید شده مایع شکمبه و مایع مدفوع در هر یک از سه نوع دام در سه گونه67
جدول 4-12- مقایسه صفات اندازه گیری شده در مایع شکمبه و مدفوع در هر یک از سه نوع دام و سه گونه69
جدول 4-13- اثرات متقابل بین گروههای آزمایشی در صفات اندازه‌گیری شده در سه نوع دام و گونه گیاهی71
«فهرست تصاویر»
عنوان صفحه
تصویر 2-1- رويشگاه گونه جاشير19
تصویر 4-1- نمودار تغییرات گاز تولیدی درمایع شکمبه هر یک از دامها در گونه های مورد مطالعه54
تصویر 4-2- نمودار تغییرات گاز تولیدی درمایع مدفوع هر یک از دامها در گونه های مورد مطالعه56
تصویر 4-3- نمودار تغییرات گاز تولیدی درمایع شکمبه هر یک ازگونه ها در دامهای مورد مطالعه61
تصویر 4-4- نمودار تغییرات گاز تولیدی درمایع مدفوع هر یک ازگونه ها در دامهای مورد مطالعه63
چکیده
این تحقیق به منظور تعیین ارزش غذایی وقابلیت هضم سه گونه مرتعی با روشهای شیمیایی ومقایسه تولیدگاز با استفاده از دو روش مایع شکمبه و مایع مدفوع انجام شد. نمونه برداری از مناطق مختلف استان گیلان به روش تصادفی انجام شد. کلیه نمونه های بدست آمده ابتدا خرد شده ،آسیاب کرده وجهت تعیین ترکیبات شیمیایی وتعیین قابلیت هضم با روش تولید گاز مورد آزمایش قرار گرفتند. در این تحقیق از 3 راس گاو ،گوسفند و بز فیستوله دار و روش ساکشن در موسسه تحقیقات علوم دامی کشور استفاده شد. این طرح در قالب طرح کاملاً تصادفی و داده ها نیز با نرم افزار SAS , Neway مورد آنالیز قرار گرفت . ترکیب شیمیایی (CP – EE – CF – ASH – ADF – NDF )و تولید گاز ( OMD – SCFA – ME – NEL DMD) برای هر سه گونه تعیین شد . در روش تجزیه شیمیایی، گونه ها از لحاظ پروتئن، چربی، خاکستر، فیبر خام ،ADF وNDF داری تفاوت معنی داری می باشند. نتایج نشان می دهد که میزان گاز تولیدی در گونه های و در دامهای مختلف دارای اختلافات معنی داری می باشد. نتایج همچنان نشان داد که با گذشت زمان انکوباسیون میزان گاز تولیدی در تمام گونه های مورد مطالعه و در تمام دامها در هر دو مایع شکمبه و مایع مدفوع میزان گاز تولیدی افزایش یافته است . البته در اغلب شرایط این افزایش تا ساعت 24 انکوباسیون دارای شیب تندی و بعد از آن از آهنگ رشد کندتری برخوردار می باشد. با توجه به نتایج حاصل از آزمایش تعین قابلیت هضم توسط گاز تست با استفاده از مقایسه مایع شکمبه با مدفوع که در یک روند افزایشی یکسان در تولید گاز بوده می توان این نتیجه را گرفت که بجای استفاده از مایع شکمبه، از مایع مدفوع دام استفاده کرد،که روشی آسان و ارزان می باشد.
واژه های کلیدی: ارزش غذایی، تولید گاز، مایع شکمبه، مایع مدفوع، سه گونه مرتعی
فصل اول
کلیات تحقیق
1-1- مقدمه
یکی از مهمترین مسأئلی که بشر با آن مواجه است، ایجاد امنیت غذایی برای جمعیت جهان و در عین حال حفظ منابع طبیعی اعم از خاک، آب و هوا و تنوع زیستی می باشد. تجزیه و تحلیل اطلاعات حاصل ازکشورهای در حال توسعه درخصوص فرآورده های دامی در طول 20 سال گذشته نشان می دهد که بخش دام از یک بخش چند جانبه در یک سیستم کشاورزی مختلط به سمت سیستم های تولیدی تخصصی و منسجم تر پیش می رود. افزایش سریع جمعیت، افزایش تقاضا برای مواد غذایی، همراه با سطح پایین فناوری تولید محصولات کشاورزی و دامی و صنایع وابسته روستایی در کشور و توأم شدن آن با شرایط دشوار زیست محیطی، کمبود آب، محدودیت اراضی و سرمایه گذاری ناکافی، روند تخریب منابع پایه را تشدید نموده است. تدوین سیاست ها و برنامه های توسعه کشاورزی در گذشته که عمدتاً با هدف حداکثر بهره برداری از منابع پایه برای تأمین نیازهای مقطعی و کوتاه مدت بوده، موجب بهره برداری بیش از ظرفیت منابع و کاهش توان تولیدی آنها شده است. در برنامه های دوم و سوم توسعه کشور بر احیاء، توسعه و ظرفیت سازی این منابع تأکید شده است.سهم بخش دام در اقتصاد جهان بسیار مهم می باشد زیرا این بخش شامل گوشت، شیر، پوست، الیاف، کود، نیروی کار و همچنین انباشت سرمایه می باشد. موارد مذکور با ساختار رفاه اجتماعی بسیاری از جوامع روستایی گره خورده و به عنوان یک ذخیره استراتژیک محسوب می گردد که به ثبات خانواده و نظام کلی کشاورزی می افزاید(فائو، 1996).
اگر افزایش در تولید مواد غذایی متناسب با افزایش جمعیت انجام نشود، در آینده مشکلات فراوانی پیش روی بشر بروز نموده و خطر قحطی سراسر جهان را تهدید خواهد نمود چرا که با بهبود وضعیت بهداشتی جوامع و ارائه روشهای نوین پیشگیری از بیماریها و بالارفتن میانگین عمر، جمعیت روند رو به رشد سریعتری را دنبال نموده(در هر ساعت 8700 نفر) و نیاز غذایی و پروتئینی بسیار حائز اهمیت دارد(افشار، 1380).
در کشور ایران بالغ بر 75 میلیون نفر است، با رشدی معادل 5/2 درصد در سال های آینده به نزدیک 100 میلیون نفر خواهد رسید. البته با سیاست جدید دولت و نظام برای افزایش جمعیت این ارقام مقادیر بیشتری را بخود اختصاص خواهد داد. در صورت ثابت بودن نیاز سرانه گوشت، بایستی در سال های آتی تولیدگوشت 5/1 برابر و متناسب با آن تولیدات دامی حدود 8/4 برابر افزایش یابد(خالداری، 1387).
از طرفی کیفیت و کمیت غذای دریافتی مردم ایران هنوز فاصله زیادی با استانداردهای جهانی دارد(زهری، 1372).
مشکل تغذیه دام در کشور از مهم ترین مسائل دامپروری بوده(70-50 درصد هزینه های تولیدات دامی(آبرامس، 2000))و باتوجه مشکلات مربوط به واردات نهاده های دامی در راستای تحریم ها سبب افزایش قیمتهای تولید و به تبع آن کاهش تولیدات بخش دامی گشته است.یکی از منابع ارزان قیمت برای تغذیه دام، مراتع (فرهومند، 1381) بوده که با بیش از 3000 میلیون هکتار(بیش از 25%) از سطح خشکی های زمین و 4000 میلیون هکتار واقع دراراضی جنگلی و بیشه زارها، علوفه حاصل، بیش از 90% انرژی غذایی 1500 میلیون واحد دامی شامل گوسفند، بز، گاو، گاومیش، شتر و … را تأمین کرده و لذا علوفه مراتع بطور غیر مستقیم بخش اعظم غذای ساکنین زمین را تولید می کند(شیندی2 و همکاران، 2000).
مراتع به عنوان اراضی که پوشش طبیعی آنها شامل گندمیان، پهن برگان علفی یا بوته ها است تعریف شده و در نتیجه تأثیر متقابل محیط و موجودات زنده به وجود آمده و به عنوان یک اکوسیستم طبیعی مدیریت می شوند. برای اعمال مدیریت صحیح و اصولی روی این اکوسیستم طبیعی می بایست منابع موجود در آن دقیقا ارزیابی گردد تا بتوان از ارقام و اطلاعات بدست آمده در برنامه ریزی های کوتاه مدت و بلند مدت برای احیا این منابع و تأمین علوفه مورد نیاز دام های کشور استفاده نمود. شرایط خاص کشور ایجاب می کند که از تمامی مبانی علمی و عملی برای افزایش تولیدات دامی استفاده به عمل آید.
ایران یکی از مهمترین مراکز تنوع گیاهان علوفه ای می باشد و از پتانسیل بالقوه ای برای توسعه این محصولات برخوردار است. برای بهره برداری بهتر از این پتانسیل نیاز به برنامه ریزی دقیق و مناسبی می باشد تا به نحو مطلوبی بتوان این تنوع کم نظیر را حفظ کرده و از آن بهره برداری نمود. اما در کشور ما به شناخت، تولید و مدیریت گیاهان علوفه ای در مقایسه با سایر محصولات زراعی کمتر توجه شده است. تولید علوفه هایی که علاوه بر عملکرد خوب دارای مواد مغذی مناسب برای انواع متفاوت دام ها هستند یکی از اهداف مهم می باشد. کمبود علوفه در کشور و فشار بیش از حد به مراتع منجر به کاهش تولیدات دامی، کمبود فعلی گوشت و تخریب مراتع شده است. واردات علوفه و گوشت راه حل اساسی در این راستا نیست، بلکه تولید خوراک دام در داخل کشور بهترین راهکار در این مورد می باشد. باید توجه داشت که منابع طبیعی بیش از 80 % از مساحت کل کشور را شامل می شود و معادل 136 میلیون هکتار سرزمین ایران را در بر می گیرد و 90 میلیون هکتار از مساحت کل منابع طبیعی ایران را مراتع تشکیل می دهد. در حال حاضر تولید بالفعل معادل 21/4 میلیون تن علوفه خشک است که 50 % آن قابل برداشت بوده و نقش مهمی در تغذیه دامهای کشور دارد( آقاجانی و رضایی 1383).
آمار و اطلاعات موجود در منابع نشان می دهد که علوفه تولیدی مراتع کشور با سطحی معادل 90 میلیون هکتار فقط می تواند 40 میلیون واحد دامی را تعذیه نماید در حالی که تعداد دام موجود در کشور در حال حاضر بیش از 100 میلیون واحد دامی است(مصداقی1372).
استفاده علمی و اصولی از مراتع، مستلزم آگاهی از کیفیت و ارزش غذایی گونه های موجود در مراتع، همراه با مدیریت کارآمد می باشد(عرفانزاده و ارزانی، 1381).
علوفه های مرتعی از مهم ترین منابع غذایی مورد استفاده دام محسوب می گردد، به طوری که طبق آخرین آمار ارائه شده توسط معاونت دام از تعداد 124 میلیون واحد دامی کشور، حدود 83 میلیون واحد دامی وابسته به مراتع می باشد(1381). گیاهان غالب در مراتع عموماً مشتمل بر گندمیان، پهن برگان و بوته ها می باشد که برای انواع دام مناسب می باشند(قورچی، 1374).
لذا بخش عمده مشکل تغذیه دام ها منوط به عدم آگاهی از شرایط و امکانات بالقوه مراتع و مدیریت بوده و جمع آوری اطلاعات علمی در زمینه نباتات مرتعی، راه گشامی باشد بطوریکه شناسایی گیاهان مرتعی در سیستم های پرورش دام در کشورهای حوزه دریای مدیترانه و خاورمیانه مورد نظر متخصصین دام قرار گرفته است(گلسن واینال، 1995).
برای بدست آوردن اطلاعات ارزش غذایی روشهایی بیولوژیکی دام زنده و آزمایشگاهی، شیمیایی و فیزیکی(اسپکتروفتومتر، طیف سنجی مادون قرمز و…) می باشند(تکاسی وسیدمومن،1381).
باتوجه به مقادیر بسیار بالای گونه های مرتعی و هزینه و زمان بالای مورد نیاز رسیدن به هدف آگاهی از ارزش غذایی، بررسی و جایگزین کردن روشهای جدید با دقت قابل قبول و هزینه و زمان کمتر بسیار حائز اهمیت می باشد. یکی از روشهای مناسب و ارزان و سریع روش تولید گاز می باشد که نسبت خوراک هضم شده به طور غیر مستقیم از روی حجم گاز تولیدی توسط تخمیر برآورد شده و مزیت آن نسبت به روش های دیگر، کاربرد آسان آن برای تعداد زیادی نمونه خوراک به خصوص در صورت خودکار بودن ثبت گاز تولیدی می باشد(نوید شاد و جعفری صیادی، 1386).
با توجه به مشکلات مربوط به تهیه مایع شکمبه در این روش و نیاز به فیستوله گذاری یا آزار و اذیت حیوان برای قرار دادن شلنگ خاص در شکمبه و مکش کردن مایع شکمبه، در سالهای اخیر جایگزینی مایع مدفوع بجای مایع شکمبه و جلوگیری از جراحی و قرار دادن شلنگ در دهان دام از استقبال زیادی برخوردار شده است. البته برای رسیدن به این هدف نیاز به مطالعات گسترده و زیاد می باشد که هر کدام از این مطالعات می تواند در راستای رسیدن به روش مناسب و کم هزینه و سریع کمک شایانی نماید. با توجه به جایگاه خاص مراتع در تأمین علوفه مورد نیاز دام های کشور و اختصاص داشتن بخش قابل توجهی از اراضی کشور به مراتع، متأسفانه در راستای تعیین قابلیت هضم و ارزش غذایی علوفه های مرتعی با روش های جدید و جایگزین کردن مایع شکمبه بوسیله مایع مدفوع، تحقیقات جامع و زیادی صورت نگرفته است و اکثر تحقیقات صورت گرفته نیز، اغلب تعیین ترکیبات شیمیایی به وسیله روش شیمیایی بوده است. لذا در این تحقیق، ارزش غذایی و قابلیت هضم سه گونه مرتعی جاشیردامی،سورگم و بروموس با استفاده از جایگزینی مایع مدفوع بجای مایع شکمبه در روش تولید گاز در سه نوع دام غالب مراتع شامل گوسفند، بز و گاو مورد ارزیابی قرار گرفت.
فصل دوم
ادبیات تحقیق
2-1- سطح مراتع در جهان و ایران
بیشترین سطح خشکی های جهان به مراتع اختصاص دارد. بر اساس یکی از برآوردهای انجام شده حدود 43 درصد از خشکی های زمین به مراتع ، 18 درصد به جنگلها ، 15 درصد پوشش های یخی و اراضی خالی از پوشش و 20 درصد به اراضی کشاورزی و 4 درصد به مناطق مسکونی و صنعتی اختصاص یافته است. 164 ميليون هكتار عرصه كشور را مي توان در يك نگاه بصورت زير طبقه بندي نمود :
منابع طبيعي تجديد شونده 5/83درصد از كل خاك كشور را شامل مي شود
مراتع با مساحت 1/86 ميليون هكتار 53 درصد سطح ايران را مي پوشاند
سال مساحت مراتع كشور مراتع خوب مراتع متوسط مراتع فقير
1374 90000000 9311506 37290540 43397954
1383 86103940 6936793 22587476 56579671
جدول فوق مساحت مراتع كشور را در يك فاصله زماني 10 ساله نشان مي دهد كه بيانگر تخريب شديد و كاهش مراتع كشور و در نتيجه افزايش اراضي كويري و عاري از پوشش در كشور مي باشد. بيشتر مراتع ايران به‌دليل واقع شدن در مناطق خشك و نيمه‌خشك و چراي مفرط از نوع مرتع درجه 3 مي‌باشند
مراتع ايران از نظر پوشش گياهي به سه گروه تقسيم شده‌اند:
الف) مراتع علفي ييلاقي 14 ميليون هكتار با توليد متوسط 290 كيلوگرم علوفه قابل برداشت در هكتار .ب) مراتع بوته زار با وضعيت ضعيف و متوسط 60 ميليون هكتار با توليد 92 كيلوگرم علوفه قابل برداشت در هكتار.
ج) مراتع حاشيه كوير (خيلي ضعيف) با توليد بسيار كم 16 ميليون هكتار با توليد متوسط 25 كيلوگرم علوفه قابل برداشت در هكتار .
متاسفانه به دليل استفاده هاي غلط هم از وسعت و هم از كيفيت مراتع كاسته شده است. به طوري كه هم اكنون از سطح 86 ميليون هكتار مرتع فقط 16 ميليون هكتار از آن در شرايط خوبي قرار دارد.اگر اين خرابي و نابودي ادامه پيدا كند توليد علوفه مورد نياز دام روز به روز كمتر مي شود و خاكهاي حاصلخيز كشاورزي نيز از بين ميروند. از طرفي نابودي مراتع موجب بروز سيل و در نتيجه پر شدن مخرن سدها مي شود وسر انجام مراتع اين ثروت خدادادي به بيابانها و شوره زارها تبديل مي شوند. فعلا بزرگترين مشكل گريبانگير مراتع دام مازاد است
2-1-1- اهمیت مراتع
مراتع در مقایسه با اراضی کشاورزی و جنگلی دارای بازدهی کمتری در واحد سطح هستند.. این در حالی است که اهمیت مراتع فقط به تولید علوفه خلاصه نمی شود. پوشش گیاهی مراتع همچنین در حفاظت منابع آب و خاک کشور حائز کمال اهمیت میباشد. علاوه بر آن، استفاده های تفرجگاهی، بانک ژن گیاهی، انواع گیاهان داروئی و صنعتی و مسائل زیست محیطی را به اهمیت مراتع افزود. ارزش زيست محيطي مرتع براساس مطالعات انجام شده ارزش يك هكتار مرتع در سال 232 دلار ميباشد ارزش غير علوفه اي پوشش گياهي مرتع معادل 75% است. ارزش علوفه اي پوشش گياهي مرتع معادل 25% است ارزش زيست محيطي در ايران بين 4 تا 8 برابر علوفه است به هر حال مراتع بهترین منبع تغذیه دامها می باشند. علوفه سبز و آبدار مراتع برای جبران کمبود مواد غذایی دامها اهمیت دارد. در مراتع خوب تمام مواد مغذی مورد نیاز دام وجود دارد و چنانچه دام چند ماهی از سال را در مرتع چرا کند نیرو و شادابی بیشتری خواهد داشت. با برداشت علوفه از بعضی مراتع می توان بخشی از علوفه خشک مورد نیاز دام در زمستان را نیز تأمین کرد. مدیریت مراتع باید بر اساس اصول اکولوژی بنا نهاده شود و شناخت این اصول پیش شرط اصلی مدیریت مراتع می باشد. هدف اصلی در مراتع باید دستیابی به حداکثر درآمد خالص بدون صدمه زدن به خود مراتع باشد.
2-1-2- تأثیر چَرا بر روی اجتماعات گیاهی
در جوامع گیاهی ، گونه های زیادی از گیاهان برای چرای دام موجود است و همان طوری که از نظر مکانی گیاهان در سطح مرتع پراکنده شده اند اختلافات نیز در عملکرد و خوش خوراکی آنها وجود دارد. گیاهان را می توان بر حسب انتخاب برای چرا در 4 گروه طبقه بندی کرد.
طبقه اول : گونه های خوش خوراک چند ساله ، همراه با تعدادی از گیاهان فصلی ، معمولاً در چنین موقعیتی گیاهان فصلی رژیم غالب غذایی دامها را تشکیل می دهند. بعد از خشک شدن و یا چرای گیاهان فصلی و گیاهان چند ساله کاملاً خوش خوراک، دومین طبقه گیاهان چند ساله با خوش خوراکی کمتر مورد چرا قرار می گیرند.در آب و هوای خشک و یا سالهای کم باران هنگامی که گیاهان فصلی کم هستند ممکن است گیاهان چند ساله با درجه خوش خوراکی کمتر از همان آغاز شروع چرا به صورت رژیم غذایی غالب درآیند. همین که گیاهان خوش خوراک موجود کاهش یافتند سومین طبقه گیاهان با خوش خوراکی کمتر ، ترکیب اصلی رژیم غذایی دام خواهد شد. ممکن است این حالت به عنوان گونه های ذخیره قلمداد گردد که در دوره های نامساعد ، رژیم غذایی را برای نگهداری دام، تأمین می کنند. بسیاری از گیاهان بوته ای مانند آتریپلکس ، قیچ و Agropyron elongatum یا سبد Stipagrostis plumose جزو این طبقه قرار می گیرند. چهارمین طبقه، گونه هایی هستند که بندرت مورد چرا واقع شده و یا اصلاً خورده نمی شوند. انواع دامها از خوردن آنها خودداری می کنند. زیرا این گیاهان دارای مواد تلخ یا بو داری مانند اسانس ها ، کومارین ها، آلکالوئید ها و تانن ها هستند. بعضی گونه های گیاهی مانند درمنه به علت داشتن اسانس در ابتدای فصل کمتر مورد چرا واقع می شود ولی در پائیز با شروع بارندگی ها و شسته شدن بوته ها بیشتر مورد توجه دام قرار می گیرد. بعضی از گیاهان در اوایل رشد ممکن است خوش خوراکی متوسطی داشته باشند ولی چون سایر گیاهان خوش خوراک تر از آنها در مرتع به وفور وجود دارد لذا مورد توجه دام قرار نمی گیرند. بسیاری از گیاهان با رسیدن بذرشان و خشبی شدن از میزان خوش خوراکی شان کاسته می شود. مانند آگروپیرون. در مجموع انتخاب گیاهان برای چرا از تلفیق عوامل مثبتی مانند آسانی قطع، شیرینی ، تردی و عوامل منفی مانند مزه نامطبوع و سختی قطع به وجود می آید. نتیجه آن که در طول فصل چَرا، انتخاب برای چَرا با توجه به خشکی و یا مرطوب بودن هوا، مرحله رشد گیاه و سایر عوامل از یک گونه یا گروهی از گونه ها به گونه یا گروه دیگری از گونه ها منتقل می گردد.
حداکثر استفاده از یک مرتع در یک منطقه مشخص بستگی به استفاده صحیح از منابع طبیعی آن منطقه دارد. بنابراین در استفاده از مرتع توجه به موارد زیر ضروری خواهد بود.
1- حفظ و نگهداری پوشش گیاهی و سوق دادن مرتع در جهت اصلاح از نظر کیفی و کمی
2- حفاظت آب و خاک
3- بهره برداری بهینه از گیاهان مرتعی بدون اینکه به دو مورد قبلی لطمه ای وارد شود.
هرچند که در اغلب موارد منظور از تهیه و اجرای برنامه های اداره منطقه سوق دادن پوشش گیاهی به مرحله کلیماکس و تعادل می باشد ولی در پاره ای مواقع هدف رسیدن به مرحله قبل از مرحله کلیماکس و تعادل می باشد.برای استفاده مداوم و اقتصادی و همچنین استفاده متناسب از دام مرتع بایستی در انتخاب دام دقت کافی بعمل آید. آسیب پذیری گیاهان در مقابل چرا بستگی به اشکال زیستی آنها دارد حتی در فرم زیستی واحد مبنای اختلافهای مخصوص از لحاظ تعداد و طرز قرار گرفتن جوانه های گیاه و نیز چگونگی رشد، باعث بوجود آمدن اختلافاتی در حساسیت و آسیب پذیری گیاهان در مقابل چرا می شود. محل قرار گرفتن بافت مریستم حائز اهمیت می باشد و بیشترین صدمه به گیاه وقتی وارد می شود که بافت مریستم توسط دام چرا شود. شدت چرا در گیاهان علفی محدود به رشد همان سال می باشد ولی در مورد بوته ها، ساقه های مربوط به رشد سالهای قبل نیز می تواند چرا شوند به طوری که در اثر چرای تکراری بوته ها حالت فشرده و متراکم به خود گرفته، ضمن حفظ جوانه ها ، امکان چرای دام را محدود می کنند. گیاهانی که ساقه های محکم دارند بهتر از گیاهانی که ساقه های نرم دارند در مقابل چرا مقاومت می کنند. وجود اندامهای محافظتی از قبیل خار و تیغ باعث محدود شدن استفاده چرائی از گیاه و کمک به بقاء آن می نماید.
2-1-3- اهمیت گیاهان علوفه ای در تغذیه دام ها
گیاهان در زنجیره غذایی جهان که حیوانات و از جمله انسان به آن وابسته اند جایگاه منحصر به فردی دارند. وظیفه اصلی گیاهان استفاده از مواد غیر آلی ساده برای تبدیل به ترکیبات پیچیده است. قسمت اصلی خوراک دام ها را علوفه تشکیل می دهد که به صورت تازه، خشک و سیلو شده به مصرف می رسد.
معمولا احتیاج دام هایی که تولید زیاد ندارند را تأمین می کند، ولی برای دام هایی که تولید زیاد دارند، کافی نیست. برای متعادل کردن جیره غذایی اینگونه دام ها از مواد کنسانتره کم حجم که مقدار زیادتری مواد ازته و انرژی زا و معدنی دارند نیز استفاده می شود. بنابراین علوفه غذای اصلی و پایه حیوانات نشخوار کننده و برخی تک معده ایها (اسب و …) می باشد که چون ارزانترین راه تهیه مواد آلی است سعی می شود که حتی الامکان علوفه بیشتری تهیه و در تمام مدت سال در اختیار دام ها قرار گیرد. ایران یکی از مهمترین مراکز تنوع گیاهان علوفه ای می باشد و از پتانسیل بالقوه ای برای توسعه این محصولات برخوردار است. برای بهره برداری بهتر از این پتانسیل نیاز به برنامه ریزی دقیق و مناسبی می باشد تا به نحو مطلوبی بتوان این تنوع کم نظیر را حفظ کرده و از آن بهره برداری نمود.اما در کشور ما به شناخت، تولید و مدیریت گیاهان علوفه ای در مقایسه با سایر محصولات زراعی کمتر توجه شده است. تولید علوفه هایی که علاوه بر عملکرد خوب دارای مواد مغذی مناسب برای انواع متفاوت دام ها هستند یکی از اهداف مهم می باشد.
2-2 – عوامل مؤثر بر هضم پذیری علوفه مرتع
2-2-1- نوع گونه گیاهان مرتعی
ترکیب گیاهی متفاوت به معنی تغییر پذیری کیفیت علوفه مورد استفاده دام میباشد، آگاهی از ارزش غذایی و تغییرات آن، هنگامی که دام از یک گیاه خاص تغذیه می‌کند، برای تنظیم جیره‌ی دام ضروری است. هرگونه‌ی گیاهی ، ویژگی‌های مورفولوژیکی، آناتومیکی و فیزیولوژیکی خاص خود را دارد که سازگاری، ساختارهای رشدی و کیفی ویژه‌ای به آن می‌بخشد. تشخیص تفاوت موجود در گونه‌های گیاهی خاص و حتی واریته‌های مختلف از تأثیرگذاری آنها بر کیفیت علوفه مهم است گیاهان خانواده بقولات، بطور معمول نسبت به دیگر خانواده‌های گیاهی کیفیت علوفه مطلوب‌تر دارند و در ترکیب گیاهی مرتع، با اهمیت ترین علوفه‌هایی‌اند که توسط دام انتخاب می‌شوند (کوربتو همکاران، 1982). گیاهان خانواده‌ی گندمیان، مقادیر پروتئین کمتر و الیاف نامحلول در شوینده‌ی اسیدی (ADF) بیشتری نسبت به بقولات دارند بر این اساس هضم پذیری کمتری داشته و از نظر تغذیه‌ای، در مقایسه با بقولات ارزش کمتری دارند. اگر مقایسه در مرحله مشابهی از رشد انجام گیرد، رقم های درون یک گونه عموماً تنها اندکی از نظر ارزش غذایی با هم تفاوت نشان خواهند داد، اما تفاوت های موجود بین گونه های نظیرممکن است بزرگتر باشد (صوفی سیاوش و جان محمدی، 1383).
2-2-2- مرحله رشد گیاهان مرتعی
مرحله‌ی رشد گیاه بر هضم پذیری علوفه، مقدار و عملکرد دام تأثیر مهمی دارد. هنگامی که گیاه بالغ می‌گردد، هضم پذیری برگ‌ها و کل علوفه کاهش می‌یابد. مقدار ساقه ها با هضم‌پذیری اندک در گیاه، افزایش و هر چه رشد گیاه کامل‌تر شود، هضم پذیری ساقه‌ی گیاه کاهش می‌یابد. این تغییرات فیزیکی، بر ترکیبات شیمیایی و به دنبال آن بر هضم پذیری علوفه اثر می‌گذارد. افزایش دیواره سلولی به ویژه لیگنین، محدودیت اصلی در ارزش غذایی گونه‌های مرتعی است. این مسئله به علت هضم پذیری اندک این ماده و مقاومتش در برابر تجزیه‌ی فیزیکی در شکمبه است. بنابراین با پیشرفت مراحل رشد گیاه که افزایش نسبت کربوهیدرات‌های ساختاری را به دنبال دارد، از هضم پذیری علوفه کاسته میشود. هرگونه محدودیت در هضم فیبر بر اثر کامل شدن دوره‌ی رشد، به سرعت انرژی هضمی به دست آمده توسط حیوان را کاهش خواهد داد. کاهش در انرژی هضمی نه تنها نتیجه‌ی کاهش هضم پذیری ماده‌ی آلی گیاه است، بلکه مربوط به افزایش غلظت سلولز در گیاه نیز میشود چرا که سلولز موجب تولید مقدار زیادی اسید استیک در شکمبه میشود که بازده مورد استفاده قرار گرفتن آن برای رشد و چاق‌شدن دام کم است. حیواناتی که علوفه در بردارنده‌ی ترکیبات لیگنینی را مصرف میکنند، واکنش‌هایی همچون عدم تولید، تغییر در اندازه بافت‌ها، خون دماغ شدن یا مرگ را از خود نشان می‌دهند. اثرهای ناشی از هضم لیگنین ممکن است غیر ملموس باشد و چنانچه تولید و وزن حیوان اندازه‌گیری شود، امکان دارد ملاحظه شود که حیوان به حداکثر ظرفیت مورد نظر نرسیده است.
2-2-3- نسبت وزنی اندام های مختلف گیاهان مرتعی
مقادیر کمتر ADF و همی سلولز در بقولات در مقایسه با گندمیان توسط کرودر نیز گزارش گردیده است(کوربت و همکاران، 1982 ). زیاد بودن پروتئین خام، هضم پذیری و انرژی متابولیسمی گیاهان خانواده‌ی بقولات نسبت به گندمیان، این خانواده را از نظر کیفیت علوفه در سطح مطلوبی قرار می‌دهد. گندمیان در بردارنده‌ی مقادیر بیشتری نسبت به لگوم ها هستند. آسیب لیگنین روی کل انرژی قابل هضم است. از این رو، آسیب، بیشتر از جانب گراس‌ها است. در بین گراس‌ها یک اختلاف اساسی وجود دارد و آن اینکه گونه‌های گرمسیری دارای فیبر بیشتری در مقایسه با گونه‌های سردسیری هستند. در مقایسه مراحل رشد گراس با لگوم، لگوم‌ها دارای سرعت تخمیر زیادتری نسبت به گراس‌ها هستند. زیرا لگوم ها فیبر کمتر و ذرات با سرعت تخمیر زیادتری دارند.
اجزای ضروری گیاه همچون برگ، ساقه و گل و نسبت وزنی هر کدام از آنها، از دیگر عوامل مؤثر بر هضم پذیری علوفه‌ی مرتعی است. بطور معمول هر چه نسبت برگ به ساقه بیشتر باشد، هضم پذیری علوفه بیشتر خواهد بود. کاهش هضم پذیری همزمان با بلوغ گیاه، نخست بر اثر کاهش نسبت برگ به ساقه و کاهش در کیفیت اجزای تشکیل دهنده است. با افزایش سن گیاهان، بخش مهم رشد گیاهی صرف تشکیل ساقه‌ها می شود. ساقه در گیاهان، در بردارنده‌ی بیشترین بافت ساختمانی لیگنینی شده در مقایسه با برگ‌ها هستند. از این رو دارای هضم پذیری کمتری هستند. علت افزایش هضم پذیری گلها در زمان رسیدن بذر، بدلیل افزایش به نسبت زیاد کربوهیدرات‌های قابل هضم در بذرهاست. ارزانی به نقل از (پینکرتون ،1996) ، بیان می‌کند که هضم پذیری علوفه با ویژگی‌های دیواره‌ی سلولی رابطه‌ی نزدیکی دارد (ارزانی، 1388؛ پینکرتون، 1996). هضم پذیری بیشتر بقولات نسبت به گندمیان را می‌توان به زیاد بودن نسبت برگ به ساقه در آنها ربط داد. در بیشتر بقولات، زیاد بودن نسبت برگ به ساقه، تا اوایل بلوغ گیاه باقی می‌ماند. هضم پذیری برگ بقولات در مرحله‌ی بلوغ بیشتر از هضم پذیری برگ گندمیان است.
2-2-4- مرحله رشد در زمان برداشت
مرحله رشد مهمترین عامل مؤثر بر ترکیب و ارزش غذایی علوفه‌های مرتعی میباشد، با افزایش سن گیاه و رسیدن به سن بلوغ، تراکم الیاف خام در گیاه افزایش یافته و به تبع آن غلظت مواد محلول کاهش می‌یابد، در نتیجه مقادیر کربوهیدرات‌های ساختمانی (مانند سلولز و همی سلولز)و لیگنین آن زیاد می‌گردد. لیگنین را می‌توان مهمترین عامل کاهش دهنده قابلیت هضم الیاف قلمداد نمود. لیگنین پلی مری است که از ترکیب پیش ماده‌های الکلی حاصل شده است. فرم غالب لیگنین در دیواره اولیه گواسیل لیگنین است که از کونیفریل الکل مونولیگنول‌ها مشتق شده است. در دیواره ثانویه، سرینجیل لیگنین فرم غالب لیگنین است که از پیش ماده‌های سیناپیل الکل حاصل شده است (حسین خانی، 1377؛ نجف نژاد، 1385). مرحله بلوغ گیاه، در میزان الیاف خام گیاه نیز منعکس است که می توان از 20 درصد ماده خشک در گیاه جوان تا 40 درصد ماده خشک در گیاه بالغ افزایش یابد. با افزایش سن گیاه، از مقدار پروتئین آن کاسته میشود. بنابراین رابطه معکوس بین مقادیر پروتئین و الیاف خام در یک گونه گیاه وجود دارد. اگر چه می‌توان آن را با استفاده از کودهای ازته بر هم زد (صوفی سیاوش و جان محمدی، 1383). در گیاهانی نظیر یونجه، که نحوه رشد کاملاً متفاوتی نسبت به گندمیان دارند، تغییرات سریع در زمان بلوغ گیاه و گلدهی صورت میگیرد. بطور مشابه تغییرات در مجموع مواد مغذی قابل هضم 1، از 55 تا 63 درصد تغییر می‌کند. قسمتی از این اختلاف‌ها به این حقیقت مربوط می شود که گیاهان برگ های خودشان را همراه با بالغ شدن از دست می دهند. برگ ها در مقایسه با سایر قسمت های گیاه، مقدار ماده مغذی بیشتری دارند. با بالغ شدن گیاه غلظت کلسیم، پتاسیم، فسفر و اکثر عناصر کم مصرف کاهش می‌یابد (نیکخواه و امانلو، 1374). رشد علوفه در زمان برداشت از عواملی است که می تواند در قابلیت هضم پروتئین تأثیر بگذارد. چنانچه با افزایش رشد گیاه، مقادیرپروتئین خام و همچنین تجزیه پذیری شکمبه‌ای پروتئین کاهش می‌یابد.
با پیشرفت بلوغ در گیاهان علوفه‌ای، تغییراتی در آنها ایجاد میشود. نسبت بالایی از رشد اولیه گیاه را برگ‌ها به خود اختصاص می‌دهند. در گیاهان علوفه‌ای جوان، ساقه‌ها، دیواره سلولی ظریفی داشته و از قابلیت هضم بالایی برخوردارند. در اکثر گیاهان علوفه‌ای بالغ دیواره سلول‌های ساقه ضخیم شده و دارای مقدار زیادی لیگنین می‌گردند. در اکثر علوفه های خانواده بقولات و گندمیان، انرژی قابل هضم، پروتئین و مواد معدنی ضروری با پیشرفت بلوغ‌کاهش می‌یابد (عزیزی، 1375). در نتیجه با افزایش و گذر از هر مرحله رشد به مراحلبعدی رشدهمراه با عملکرد مطلوب (مقدار ماده خشک در هکتار) نیست و زمانی که عملکرد ماده خشک بالاست، بر عکس ارزش غذایی کم میشود. بنابراین باید مرحله یا زمانی علوفه برداشت شود که دو عامل عملکرد (ماده خشک در هکتار) و ارزش غذایی در حد مطلوب باشد (نجف نژاد، 1385). مسن شدن علوفه اغلب با کاهش برگ و افزایش نسبت ساقه به برگ همراه است. این عامل تأثیر عمده ای در کاهش کیفیت علوفه دارد. افزایش سن علوفه‌ها (زمان برداشت) با کاهش کیفیت آن همراه است، بنابراین عواملی نظیر درجه حرارت پایین و نور با ایجاد تأخیر بلوغ سبب افزایش کیفیت علوفه در یک سن مورد نظر میشود. علاوه بر این اغلب مطالعات انجام شده نشان می‌دهد که معمولاً اولین برداشت علوفه در طی فصل بهار و تابستان انجام میگیرد که در این زمان گرم شدن هوا و رسیدگی (بلوغ) روی هم اثر مثبت دارند. این مطالعات کاهش سریع در قابلیت هضم و مقدار پروتئین و افزایش در مقدار الیاف، لیگنین و سایر اجزاء دیواره سلولی را نشان می دهد. مرحله رویش و سن گیاه بر تراکم عناصر مغذی آن اثرات مختلفی دارد. با افزایش سن گیاه و رسیدن به مرحله بلوغ ، غلظت بعضی از عناصر مانند پتاسیم فسفر، مس، روی، کبالت،
نیکل و مولیبدنیوم کاهش می یابد ولی سلیس، آلومینیم و کروم افزایش می یابد. که البته این تغییرات به نوع عنصر، نوع گیاه و سایر شرایط محیطی و بیولوژیکی بستگی دارد (نجف نژاد، 1385).
2-2-5- ارتباط هضم پذیری علوفه ی مرتعی با ترکیبات شیمیایی علوفه
متغیرهای معرف افزایش کیفیت علوفه (نیتروژن، پروتئین خام و اغلب مواد معدنی) و متغیرهای کاهنده‌ی کیفیت علوفه (الیاف خام، الیاف نامحلول در شوینده خنثی NDF و الیاف نامحلول در شوینده‌های اسیدی ADF) بر هضم پذیری علوفه مرتعی تأثیر دارد. ضرایب همبستگی بین شاخص‌های کیفیت علوفه نشان می‌دهد که ارتباط قوی معنی‌داری بین این شاخص‌ها با هضم پذیری علوفه مرتعی وجود دارد. بین هضم پذیری علوفه مرتعی با مقدار ADF و NDF همبستگی منفی وجود دارد. انرژی متابولیسمی با هضم پذیری و درصد پروتئین خام ارتباط مثبت و با مقدار ADF و NDF همبستگی منفی دارد. از ADF به عنوان یک شاخص یا مقیاس برای پیش بینی هضم پذیری علوفه استفاده میشود. چرا که ADF شامل سلولز و لیگنین است و با افزایش لیگنین هضم پذیری کاهش می‌یابد. بنابراین هر چه مقدار ADF علوفه زیادتر باشد، هضم پذیری آن کمتر خواهد بود. NDF به عنوان یک معیار شکم پرکن برای پیش بینی مصرف اختیاری غذا مورد استفاده قرار میگیرد. به عبارت دیگر NDF با پتانسیل مقدار علوفه‌ای که توسط دام مورد استفاده قرار میگیرد، همبستگی زیادی دارد. یعنی علوفه ای که دارای NDF کمتری است، دام از آن بیشتر استفاده می کند . بین درصد پروتئین خام و هضم پذیری علوفه‌ی مرتعی، همبستگی مثبتی وجود دارد. با افزایش پروتئین خام، هضم پذیری علوفه‌ی مرتعی نیز افزایش می‌یابد. انتقال نیتروژن در هضم همه‌ی مواد غذایی نشخوارکنندگان اهمیت دارد، اما هنگامی که علوفه با کیفیت کمتر از هفت درصد پروتئین خام خورده شود، این مسئله بحرانی میشود، زیرا کمتر از مقدار پروتئینی است که برای تأمین نیتروژن مورد نیاز باکتری‌های شکمبه استفاده میشود و وضعیت گوارش را مختل می‌کند. باثروت (1985) کمترین مقدار پروتئین خام لازم برای حفظ وضعیت گوارش نشخوارکنندگان را هفت درصد ذکر کرده است. ارتباط معنی دار بین شاخص های کیفیت علوفه تداعی کننده‌ی آن است که با اندازه‌گیری بعضی از شاخص‌ها، می‌توان دیگر شاخص‌ها کیفیت علوفه را برآورد کرد.
2-2-6- اثرات اقلیم ، فصل ، آب و هوا
بعضی عوامل مانند اقلیم، فصل، آب و هوا، ارزش غذایی گونه‌ها و واریته‌های کشت شده را تحت تأثیر قرار می‌دهند. بنا به گزارش ارائه شده، قابلیت هضم علوفه گرمسیری 15 واحد کمتر از قابلیت هضم علوفه مناطق معتدله است. علوفه گرمسيری دارای کربوهیدرات محلول پایین و مقدار لیگنین دیواره‌ی سلولی بالا می‌باشند (نجف نژاد، 1385). در شرایط سرد و مرطوب چون گیاه کاملاً به مرحله بلوغ نمی‌رسد، حاوی مقدار بیشتری پروتئین خام است. افزایش درجه حرارت فعالیت متابولیکی همه گیاهان را افزایش می‌دهد، بدین معنی که سبب ساخت و تجزیه سریع‌تر انرژی و متابولیت‌های ذخیره و همچنین ساخت سریع‌تر مواد و سلول‌های جدید میشود. تولید محصول کم و با ارزش غذایی بالا از مشخصات علف‌هایی است که در شرایط سردسیری رشد میکنند. نور مستقل از درجه حرارت سبب افزایش قابلیت هضم گیاهان میشود. تأثیر رطوبت متغیر است در صورتی رطوبت کم باشد ممکن است بلوغ به تأخیر بیفتد. با وجود این، در بعضی از گیاهان چند ساله ممکن است در فصل خشک، با رفتن به حالت رکود و با انتقال مواد ذخیره به ریشه‌ها، ارزش غذایی برگ‌ها و قسمت‌های هوایی آنها کاهش یابد (نجف نژاد، 1385).
2-2-7- حاصلخیزی و خصوصیات خاک
ترکیبات و ارزش غذایی گونه‌های علوفه‌ای تحت تأثیر نوع خاک تغییر پیدا می‌کند. برای مثال یونجه به خاک لومی و رسی عمیق، گرم و آهکی (PH تقریباً 7) احتیاج دارد، یونجه نیاز زیادی به فسفر و پتاس (P و K) دارد (شهبازیان، 1383). گیاهان خانواده بقولات معمولاً نسبت به گیاهان خانواده گندمیان به اسیدیته خاک حساس‌تر هستند. اگر چه ترکیب یونجه و سایر گیاهان خانواده بقولات با حاصلخیزی و مشخصات خاک تحت تأثیر قرار می‌گیرند ولی معمولاً خیلی کمتر از گیاهان خانواده‌ی گندمیان تحت تأثیر قرار می‌گیرند (نیکخواه و امانلو، 1374).
2-3- تقسیم بندی گیاهان مرتعی
الف – گرامینه‌ها( گندمیان):
گرامینه‌ها بهعنوان خوراک، برای حیوانات چرا کننده مزایای بسیاری دارند. اکثر گونه‌های گرامینه در زمان پیش از بلوغ، کاملاً خوش‌خوراک هستند و فقط تعداد محدودی، در فصلی از چرا، بهطور قابل توجهی سمی می‌باشند. گرامینه‌ها خانواده بسیار بزرگی را تشکیل می‌دهند که به دو گروه گرامینه‌های فصل سرد و گرامینه‌های فصل گرم تقسیم شده و شامل بیش از 6000 گونه می‌باشند( نیکخواه و امانلو، 1374). گرامینه‌ها پراکنش وسیعی داشته، اما اهمیت آنها در هر منطقه خاص عمدتاً به وسیله دما و تا حد کمتری توسط بارندگی تعیین می‌گردد( صوفی سیاوش و جانمحمدی، 1383). در مقایسه با لگوم‌هایی مثل یونجه، پروتئین گرامینه‌ها بویژه در گیاهان بالغ، تقریباً همیشه کمتر است. انرژی قابل دسترس دام در گرامینه‌های جوان بالا بوده( بیش از 70 درصد)، ولی سریعاً با بلوغ گیاه کاهش می‌یابد. از این رو این نوع مواد گیاهی امکان دارد نیازهای حیوان، حتی وقتی که مواد مغذی مورد نیاز وظایف تولیدی کاملاً پایین دارند، را تأمین نکنند( نیکخواه و امانلو، 1374؛ نجف نژاد، 1385).
ب- لگومینه‌ها( بقولات):
تیره بقولات از سری جدا گلبرگان کالسی فلور، راسته گل‌سرخ میباشد. لگوم‌های بسیار مختلفی بوسیله حیوانات چرا کننده مورد استفاده قرار می‌گیرند. اگر چه لگوم‌های زراعی، در مقایسه با گرامینه‌های زراعی، گروه خیلی کوچکتری را تشکیل می‌دهند، با این وجود خانواده لگومینه شامل بیش از 14000 گونه است که به دو گروه کلی علف‌های هرز و درخت و درختچه‌های قابل چرا تقسیم می‌شوند( نیکخواه و امانلو، 1374). لگوم‌ها به دلیل رابطه همزیستی با باکتری‌های تثبیت کننده ازت و مقاومت به خشکی، دارای اهمیت زیاد می‌باشند(صوفی سیاوش و جانمحمدی، 1383). ساقه لگوم ها نسبت به برگ بهطور ویژه‌ای الیاف خام بالاتر و ازش غذایی کمتری دارند، در حالی که برگ‌ها منابع غنی مواد مغذی می‌باشند. تغییر ترکیبات گیاه طی بلوغ، در نتیجه لیگنینی شدن و افزایش الیاف در ساقه‌ها به علت کاهش نسبت برگ به ساقه میباشد. لگوم‌ها در مقایسه با گرامینه‌ها، دارای غلظت‌های بالایی از کلسیم، منیزیم، گوگرد و غالباً مس می‌باشند( نیکخواه و امانلو، 1374؛ صوفی سیاوش و جانمحمدی، 1383؛ نجف نژاد، 1385).
2-3-1- مشخصات گیاه شناسی گونه های مورد مطالعه
2-3-1-1- گونه Bromus inermis
گیاهی است دایمی و ریزوم دار با رزش علوفه ای نسبتا خوب در مناطقی با بارندگی بیش از 400 میلی متر رشد می کند . دوره ی بهره برداری آن بهار تا اواسط تابستان و پاییز است . واریته ی اصلاح شده ی آن به نام Mancher معروف است . عمق مناسب کاشت 2 سانتی متر و مناسب ترین میزان بذر جهت بذر کاری 5 کیلوگرم در هکتار می باشد و قادر است دماهای 20- و 40 + درجه ی سانتی گراد را تحمل نماید. مخلوط 5 کیلوگرم آن و 3 کیلوگرم Trifoliumrepens نیز نتیجه بخش بوده است . جنس علف ژشمکی یا بروموس از وافرترین جنس های تیره گرامینه میباشد . خصوصیات این گیاه بدین شرح است : یکساله یا چند ساله با غلاف لوله ای – پهنک مسطح .گل آذین پانیکول مجتمع و راست یا پخش و کج ، سنبلچه سه گوش یا سرنیزه ای خیلی بزرگ یا کوچک ، پایک سنبلچه ها دراز یا کوتاه . یا چند گلچه نر ماده . محور سنبلچه غیر مفصلی بالالی گلوم و بین گلچه ها . پوشه ( گلوم ) درفشی شکل یا سرنیزه ای . یک تا سه ریشک ماقبل انتهایی یا بدون ریشک . پالا دو بار گرده ماهی در پشت . مژه دار . با کرک های فاصله دار از هم بر روی گرده ماهی . پرچم ها 3 عدد پوشینک 2 عدد . جنین 8/1 طول دانه . نام های محلی :Brome – Brome grass .سنیسله .جنیطه . شعیره . جو پیغمبری .
2-3-1-2- گونه Sorghum sudanensis(سورگوم علوفه‌ای)
سورگوم زراعی با نام علمی L. Sorghum sudanensis گیاهی از خانواده غلات است که در ایران ذرت خوشه‌ای نامیده میشود. با توجه به شباهت ظاهری این گیاه با ذرت و ارزن که باعث شده آمار سطح کشت این دو گیاه با هم مخلوط شود، برای ایجاد تمایز میان این دو از اسم سورگوم که یک اسم جهانی برای این گیاه است استفاده میشود. سورگوم از نظر اهمیت در بین غلات در دنیا بعد از گندم، برنج، ذرت و جو در مقام پنجم قرار دارد.آمار سطح زیر کشت سورگوم در ایران در سال ۱۳۶۵ فقط شش هکتار گزارش شده که در سال ۱۳90 به حدود ۴5 هزار هکتار افزایش یافته‌است (آمارنامه وزارت جهاد کشاورزی، 1391).توده‌های زراعی بومی سورگوم در ایران در مناطق جنوب خراسان، سیستان، کرمان، اصفهان، یزد، گیلان، مازندران و بنادر جنوبی بطور پراکنده وجود دارد (کریمی، 1375).سورگوم با شرایط آب و هوایی ایران به ویژه مناطق گرم و خشک و معتدل آن سازگاری خوبی دارد. این گیاه در سنجش با ذرت دارای سیستم ریشه‌ای افشان خیلی وسیع است که در حجم زیادی از خاک نفوذ کرده و رطوبت بیشتری جذب می‌کند. این گیاه برای رشد و نمو نسبت به سایر غلات به آب کمتری نیاز دارد. چنان که آزمایشات نشان داده‌است که سورگوم برای تولید یک کیلوگرم ماده خشک به ۳۳۲ لیتر آب نیاز دارد در صورتی که این نیاز آبی برای ذرت ۳۶۸ لیتر، جو ۴۳۴ لیتر و گندم ۵۱۴ لیتر است. رشد سورگوم در دوره خشک در مواجه با کم آبی متوقف میشود و با شروع بارندگی یا آبیاری، دوباره شروع میشود. این گیاه رطوبت بیش از حد را نیز بهتر از سایر غلات منهای برنج تحمل می‌کند. در مقایسه با ذرت که درصورت زیادی آب در پای بوته از بین می‌رود، سورگوم در چنین شرایطی، به رشد خود ادامه می‌دهد. سورگوم تحمل خوبی نسبت به شوری آب و خاک، خشکی و مسمومیت آلومینیوم دارد (طاهری، 1363).سورگوم غله‌ای بدون پوسته(هال) است. دانه آن کروی شکل بوده و وزن آن بین 20 تا 30 میلی‌گرم است. به رنگ‌های مختلف اعم از سفید، زرد، قرمز، قهوه ای و… دیده می شود. که معمول‌ترین آنها زرد و قرمز است. سورگوم از سبوس، آندوسپرم و جوانه تشکیل شده است (کریمی، 1375). رنگیزه‌های سورگوم به جای اینکه در لایه تستا واقع شده باشند در لایه‌های داخلی تر سبوس قرار دارند. (2). نوعی سورگوم به نام سورگوم مقاوم به حمله پرندگان داریم که این واریته مقدار قابل توجهی تانن را در خود ذخیره کرده است که سبب تلخی آن می شود(کریمی، 1375). موارد مصرف دانه سورگوم به موازات مصارف ذرت و جو است، از آن به عنوان غذای انسان و تهیه خوراک برای دام و طیور و همچنین در صنایع نشاسته و الکل سازی استفاده میشود. ترکیبات شیمیایی دانه سورگوم بسته به ارقام مختلف، متفاوت است. میزان پروتئین آنها از ۸ تا ۱۶ درصد تغییر می‌کند و ارقام تجارتی دارای ۱۰ تا ۱۳ درصد پروتئین است مقادیر لیزین، میتونین، فیبرخام، خاکستر و فسفر سورگوم به طور متوسط مشابه ذرت است (کریمی، 1375). سورگوم علوفه‌ای چنانچه از نام آن بر می‌آید برای مصرف علوفه به صورت سیلو، چرای مستقیم و یا برداشت به صورت علوفه تر و یا خشک برای مصرف در خارج مزرعه مورد استفاده قرار میگیرد. واریته‌های با ظرفیت تولید بالا در شرایط آب و هوایی مناسب در ایران در ۳-۲ تن و در هر چین ۱۰۰ تا ۱۵۰ تن در هکتار علوفه تر تولید میکنند که ۲۵-۲۰ درصد آن ماده خشک است. میزان پروتئین سورگوم علوفه‌ای بسته به ارقام مختلف متفاوت است و از ۹ تا ۱۸ درصد تغییر می‌کند. سورگوم علفی دارای ساقه‌های نازک است که منهای سیلو کردن سایر موارد مصرف سورگوم علوفه‌ای را دارا است.
در ساقه اکثر سورگوم‌ها مقداری قند وجود دارد و میزان قند در ساقه سورگوم شیرین بیشتر از سایر سورگوم ها است این موضوع در طی سالیان دراز به اثبات رسیده است اما به صورت کریستال در آوردن قند آن هنوز مشکلات زیادی دارد. اما از شیره آن می‌توان به صورت شربت در کمپوت سازی، نوشابه سازی، داروسازی و سایر صنایع استفاده کرد. مزیت این شربت در کمپوت‌سازی در این است که چون به راحتی بلورین نمی‌شود بنابراین شکرک نمی‌زند. کشت‌وکار سورگوم شیرین در مقایسه با نیشکر و چغندر قندخیلی راحت و کم هزینه، ولی استحصال قند از آن در مقایسه با آنها خیلی پرهزینه است.
2-3-1-3- گونه جاشیر(prangus spersica )
تصویر 2-1- رويشگاه گونه جاشير
جاشیر از نظر گیاه‌شناسی از راسته Umbellales، خانواده Umbeliferae، زیرخانواده Smyrneae، جنس Prangos و گونه ferulacea میباشد. از نظر پراکنش جغرافیایی، تا کنون 15 گونه مختلف جاشیر در ایران در قسمتهایی از رشته کوههای البرز، کوههای تبریز، کرمانشاه، همدان، کرمان، بردسیر، ارتفاعات کهگیلویه، تفتان و فارس است که گونه اصلی در ایران و فارس prangus spersica میباشد.
رویشگاه اصلی جاشیر در ایران بر روی ارتفاعات بالای 1500 متر، دامنههای واریزهای و سنگی با شرایط آب و هوایی متوسط 500 میلی متر بارندگی در سال که بیشتر به صورت برف میباشد، قرار دارد. گیاه جاشیر در صنعت و از نظر خواص دارویی کاربرد دارد. از گیاه جاشیردر صنعت رنگرزی نیز استفاده میشود.جاشیر گیاهی است مرتعی و دائمی که بهطور خودرو در بعضی ارتفاعات ایران ازجمله فارس میروید. ارتفاع بوته جاشیر به 150-180 سانتیمتر میرسد. در استان فارس بهعنوان علوفه زمستانه از اهميت بالايي برخوردار است. ميزان پروتئين آن تقريباً با يونجه برابري ميكند و مصرف آن شير دام را زياد و خوشبو ميكند. در اين گونه، قطعات انتهايي برگ باريك و خطي يا نخي است. ميوه تخممرغي يا مستطيلي، گياه فاقد برگه يا برگك است. گلها نيز سفيد يا صورتي رنگ است. زارعین و دامداران آنها را همراه گیاهان دیگر در پایان دوره رویش یعنی مرحله رسیدن بذر جمعآوری میکنند و در زمستان به مصرف دام میرسانند. فصل جمعآوری آن بسیار کوتاه و حساس است. در صورتیکه در برداشت آن تاخیر شود، باد بوتهها را کنده و با خود میبرد. به هر حال، زمان جمعآوری بسته به منطقه، ارتفاع و وضعیت اقلیمی متفاوت میباشد (کریمی، 1380).
2-4- عوامل میکروبی موثر بر هضم
شکمبه از پیچیده‌ترین و متراکم‌ترین جمعیت های میکروبی در طبیعت است. تاکنون بیش از 200 گونه باکتری، 20 گونه پروتوزوآ و 8 گونه قارچ در شکمبه شناسایی شده است (هوبسون1 1988، پوندو همکاران، 1995و راسل و همکاران، 1996). در ارتباط با عوامل میکروبی،کاهش فعالیت سلولتیکی میتواند به دلایل زیر باشد:
کاهش رشد و فعالیت باکتری‌های سلولتیک
کاهش اتصال باکتری‌ها به الیاف
