عضو شوید
عضویت سریع
تبادل لینک هوشمند 
آمار مطالب
آمار بازدید
فهرست جداول
TOC \h \z \t “جدولها;1″ جدول 2-1- معیارهای پیشنهادی گای و کیبرت برای شاخصهای توسعه پایدار PAGEREF _Toc398718996 \h 20جدول 2-2- خلاصه نتايج تحقيقات و مطالعات مربوط به شاخص هاي كشاورزي پايدار PAGEREF _Toc398718997 \h 21ادامه جدول2-2- خلاصه نتايج تحقيقات و مطالعات مربوط به شاخص هاي كشاورزي پايدار PAGEREF _Toc398718998 \h 22ادامه جدول 2-2- خلاصه نتايج تحقيقات و مطالعات مربوط به شاخص هاي كشاورزي پايدار PAGEREF _Toc398718999 \h 23جدول2-3- شاخصهای پایداری نظام کشت گندم PAGEREF _Toc398719000 \h 23ادامه جدول2-3- شاخصهای پایداری نظام کشت گندم PAGEREF _Toc398719001 \h 24ادامه جدول2-3- شاخصهای پایداری نظام کشت گندم PAGEREF _Toc398719002 \h 25جدول2-4- شاخصهای پایداری کشاورزی PAGEREF _Toc398719003 \h 26جدول 3–1- سطح زیرکشت برنج وتعداد بهره بردار شهرستان رشت به تفکیک بخش/ دهستان PAGEREF _Toc398719004 \h 47جدول 3-2- تعداد درصد شالیکاران و تعداد نمونه به تفکیک بخشها PAGEREF _Toc398719005 \h 49جدول 3-3- متغیرهای مرتبط با موضوع پژوهش PAGEREF _Toc398719006 \h 50ادامه جدول 3-3- متغیرهای مرتبط با موضوع پژوهش PAGEREF _Toc398719027 \h 51جدول 3-4- متغيرهاي مربوط به ویژگیهای فردی و ویژگی نظام زراعی PAGEREF _Toc398719040 \h 51جدول 7-1- ارزشهاي عددي گويه هاي پرسشنامه PAGEREF _Toc398719042 \h 57جدول 8-1- شیوه امتیازدهی طیف لیکرت PAGEREF _Toc398719043 \h 57جدول 9-1- شیوه امتیازدهی طیف لیکرت PAGEREF _Toc398719044 \h 57جدول 10-1- شیوه امتیازدهی طیف لیکرت PAGEREF _Toc398719045 \h 57جدول 10-1- ضرایب آلفای کرونباخ پرسشنامه سنجش پایداری PAGEREF _Toc398719046 \h 59جدول 4-1- توزیع فراوانی ویژگیهای فردی شالیکاران PAGEREF _Toc398719048 \h 64ادامه جدول 4-1- توزیع فراوانی ویژگیهای فردی شالیکاران PAGEREF _Toc398719050 \h 65جدول 4-2- توزیع فراوانی ویژگیهای نظام زراعی شالیکاران PAGEREF _Toc398719052 \h 65ادامه جدول 4-2- توزیع فراوانی ویژگیهای نظام زراعی شالیکاران PAGEREF _Toc398719054 \h 66جدول 4-3- توزیع فراوانی مصرف نهاده های کشاورزی PAGEREF _Toc398719056 \h 66جدول 4-4- توزیع فراوانی مساحت اراضی به تفکیک تسطیح شده، زهکشی شده، مکانیزه، کشت دوم و مبارزه بیولوژیک PAGEREF _Toc398719057 \h 67جدول 4-5- توزیع فراوانی خصوصیات اقتصادی نمونه ها براساس میزان درآمد PAGEREF _Toc398719058 \h 67جدول 4-6- توزیع فراوانی خصوصیات اقتصادی نمونه ها براساس میزان هزینه ها PAGEREF _Toc398719059 \h 67جدول 4-7- توزیع فراوانی خصوصیات اقتصادی نمونه ها براساس میزان وامهای دریافتی PAGEREF _Toc398719060 \h 68جدول 4-8- خصوصیات اقتصادی نمونه ها براساس نیروی کار PAGEREF _Toc398719061 \h 68جدول 4-9- توزیع فراوانی خصوصیات اقتصادی نمونه ها برحسب مساحت اراضی بیمه شده PAGEREF _Toc398719062 \h 68جدول 4-10- توزیع فراونی خصوصیات اقتصادی نمونه ها برحسب متوسط عملکرد محصول PAGEREF _Toc398719063 \h 68جدول 4-11- توزیع فراوانی نمونه بر حسب مشارکت در کلاسهای آموزشی و ترویجی کشاورزی پایدار PAGEREF _Toc398719064 \h 68ادامه جدول 4-11- توزیع فراوانی نمونه بر حسب مشارکت در کلاسهای آموزشی و ترویجی کشاورزی پایدار PAGEREF _Toc398719065 \h 69جدول 4-12- توزیع فراوانی نمونه بر حسب کارهای گروهی و جمعی PAGEREF _Toc398719066 \h 69جدول 4-13- توزیع فراوانی نمونه بر حسب مشارکت اجتماعی PAGEREF _Toc398719067 \h 69ادامه جدول 4-13- توزیع فراوانی نمونه بر حسب مشارکت اجتماعی PAGEREF _Toc398719069 \h 70جدول 4-14- توزیع فراوانی نمونه بر حسب شاخصهای دانش کشاورزی پایدار PAGEREF _Toc398719070 \h 70جدول 4-15- توزیع فراوانی نمونه بر حسب شاخصهای رضایت شغلی PAGEREF _Toc398719071 \h 71جدول 4-16- توزیع فراوانی نمونه بر حسب شاخصهای خوداتکایی PAGEREF _Toc398719072 \h 71جدول 4-17- توزیع فراوانی نمونه بر حسب شاخصهای امنیت اجتماعی PAGEREF _Toc398719073 \h 71جدول 4-18- توزیع فراوانی نمونه بر حسب میانگین شاخصهاي ابعاد اكولوژيكي PAGEREF _Toc398719074 \h 72جدول 4-19- توزیع فراوانی نمونه بر حسب میانگین شاخصهاي ابعاد اقتصادي PAGEREF _Toc398719075 \h 72جدول 4-21- رتبهبندی بخشهای شهرستان رشت براساس تکنیک تاپسیس در شاخصهای اکولوژیکی ……………. 75
جدول 4-20- توزیع فراوانی نمونه بر حسب میانگین شاخصهای ابعاد اجتماعی PAGEREF _Toc398719076 \h 73جدول4-22- رتبه بندی بخشهای شهرستان رشت براساس تکنیک تاپسیس در شاخصهای اقتصادی PAGEREF _Toc398719077 \h 75جدول 4-23- رتبه بندی بخشهای شهرستان رشت براساس تکنیک تاپسیس در شاخصهای اجتماعی PAGEREF _Toc398719078 \h 76جدول 4-24- رتبه بندی بخشهای شهرستان رشت براساس تکنیک تاپسیس در شاخصهای اکولوژیکی، اقتصادی و اجتماعی PAGEREF _Toc398719079 \h 76جدول 4-25- وضعيت بخشهاي شهرستان رشت براساس رتبه هاي مكتسبه PAGEREF _Toc398719080 \h 76
فهرست شكل‌ها
شکل 2-1- چارچوب نظری تحقیق: سنجش پایداری نظام زراعی شالیکاران بر اساس سه بعد اکولوژیکی، اقتصادی و اجتماعی………………………………………………………………………………………………………………………………………….43
شکل3-1- نقشه شهرستان رشت به تفکیک بخشها و دهستانها……………………………………………………………47
چکیدههدف اين تحقيق توصيفي- پیمایشی، سنجش سطوح پایداری نظام شالیکاری شهرستان رشت در ابعاد اکولوژیکی، اقتصادی و اجتماعی میباشد. برای تحقق این هدف شاخصهای پایداری در ابعاد اکولوژیکی (11 شاخص)، اقتصادی (11 شاخص) و اجتماعی (7 شاخص) پس از مرور منابع مورد استفاده قرار گرفت. جامعه آماری این پژوهش شامل کلیه شالیکاران شهرستان رشت (84772N=)، بودند که حجم نمونه با استفاده از جدول کرجی مورگان تعیین گرديد (400n=)، که این تعداد با روش نمونهگیری خوشهای، انتخاب شدند و در نهایت 370 پرسشنامه مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. ابزار تحقیق شامل پرسشنامه محقق ساخته بود. روايی محتوايی آن توسط نظرات اصلاحی متخصصین تامین شدو پایایی ابزار پژوهش بر اساس آلفای کرونباخ 78/0 محاسبه گردید. تجزیه و تحلیل دادهها با استفاده از نرمافزارهای SPSS19 و Excel2013 براي تكنيك تاپسيس در دو سطح آمار توصیفی و استنباطی صورت گرفت. رتبهبندی پایداری کل و به تفکیک سه بُعد اکولوژیکی، اقتصادی و اجتماعی با روش تاپسیس محاسبه گردید. نتایج رتبهبندی نشان داد که به ترتیب بخشهای خشکبیجار، خمام، رشت، لشت نشا، کوچصفهان دارای سطح پایداری بهتری بودند و در نهایت بخش سنگر نیز در رتبه آخر قرار گرفت. در بُعد اکولوژیکی بخش خمام در رتبه نخست قرار گرفت و رتبه آخر را بخش سنگر به خود اختصاص داد. در بعد اقتصادی بخش خشکبیجار در رتبه نخست و رتبه آخر را بخش سنگر به خود اختصاص داد و در بُعد اجتماعی بخش خشکبیجار در رتبه نخست و رتبه آخر را بخش سنگر به خود اختصاص داد.
واژههای کلیدی: کشاورزی پایدار، توسعه پایدار، شاخص، ابعاد اکولوژیکی، ابعاد اقتصادی، ابعاد اجتماعی، تاپسیس
فصل اول
کلیات تحقیق
1-1- مقدمهتوسعه پایدار و مستمر هر کشوری وابسته به پایداری نظام کشاورزی آن کشور بوده و به معني ارايه راه حلهايي در مقابل الگوهاي فاني كالبدي، اجتماعي و اقتصادي توسعه مي باشد كه بتواند از بروز مسايلي همچون نابودي منابع طبيعي، تخريب سامانههاي زيستي، آلودگي جهاني، تغيير اقليم، افزايش بي رويه جمعيت، بي عدالتي و پايين آمدن كيفيت زندگي انسانها در حال و آينده جلوگيري كند. بنابراين توسعه پايدار تحولي است مواجه با تامين نيازهاي امروزي بدون از بين بردن قابليتهاي نسل آينده در تامين نيازهايشان. در واقع يك تحول، زماني پايدار است كه محافظ محيط و مولد فرصتها باشد (بدرقه و همكاران، 1389).
مفاهیم توسعه پایدار و کشاورزی پایدار در دو دهه اخیر وارد فرهنگ توسعه اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی دنیا شده، و به سرعت توجه اندیشمندان و برنامهریزان را به خود جلب نموده است. توسعه به معنای استنتاج و استخراج توانمندیها و امکانات بالقوه میباشد، بدین مفهوم که وضعیتی پیشرفته تر و یا موثرتر حاصل گردد، و وضعیت موجود را ارتقاء و بهبود بخشد. واژه پایداری، استمرار و ثبات را در ذهن تداعی مینماید (خورسندی، 1386). در سالهای گذشته افزایش نگرانیهای جهانی درباره عواقب و اثرات جانبی فعالیتهای سیستم کشاورزی متداول بر محیط و جامعه، منجر به پیشنهاد نظام کشاورزی خاصی تحت عنوان ” کشاورزی پایدار ” شده است. کشاورزی پایدار، نوعی نظام کشاورزی با ملاحظات زیست محیطی و با توجه به منافع اقشار ضعیف جامعه است که هدف آن بهبود کارآیی اقتصادی، کیفیت محیطی و مسئولیتپذیری اجتماعی می باشد (احمدینژاد، 1390).
امروزه توجه به کشاورزی پایدار و چگونگی تحقق آن از مسائل روز کشاورزی میباشد در این راستا هدف کلی این پژوهش سنجش سطوح پایداری نظام زراعی شالیکاران شهرستان رشت است. شهرستان رشت از جمله مناطقی است که دارای شرایط مناسب اقلیمی و جغرافیایی میباشد و شالیکاری به عنوان منبع اصلی تامین درآمد و فرصتهای اشتغال، بستر مناسبی را برای توسعه پایدار کشاورزی فراهم خواهد کرد و همچنین باید تهدیدهای پیشروی توسعه پایدار کشاورزی را مشخص کرد تا نسبت به تدوین برنامههای واقع بینانه برای بهبود پایداری در بخش کشاورزی اقدامات لازم صورت گیرد.
بررسی منابع و تحقیقات نشان میدهد، به منظور سنجش پایداری میبایست به یک اصل مهم و اساسی توجه کرد و آن این است که باید شاخصهای مناسب و پوشش دهنده ابعاد مختلف پایداری کشاورزی را شناسایی نمود، شاخصهایی که روایی و پایایی لازم را در این زمینه داشته باشند (تقدیس و بسحاق، 1391). هم اکنون برای سنجش و ارزیابی میزان پایداری در ابعاد مختلف، روشها و مدلهای گوناگونی وجود دارد و در این پژوهش از روش تاپسیس استفاده شده است که این روش از مدلهای تصمیمگیری کاربردی میباشند.
نتایج پژوهش میتواند تغییرات زیادی را در رهیافتها، سیاستها و راهکارهای بخشهای گوناگون اقتصادی، اجتماعی و سیستم کشاورزی و وزارت جهاد کشاورزی و تحقیق و ترویج کشاورزی و سایر سازمانهای مرتبط با توسعهکشاورزی و توسعهروستایی در راستای دستیابی به توسعه پایدار کشاورزی ایجاد کند و همینطور آگاهی و حساسیت روزافزون کارشناسان و مردم را نسبت به ضرورت ایجاد تغییرات نشان دهد.
1-2- بیان مسئله
در سالهای اخیر، نگرانیهایی در سطح جهان درباره عواقب و اثرات برخی از فعالیتهای کشاورزی بر محیطزیست و جامعه ابراز شده است. این نگرانیها، بسیاری از محققین را برآن داشته تا به فعالیتهای کشاورزی چه در کشورهای صنعتی و چه در کشورهای در حال توسعه نگاهی عمیقتر و دقیقتر داشته باشند و تنگناهای تکنیکی و اجتماعی را بهتر تشخیص دهند و راههایی را برای مقابله با مشکلات ناشی از کشاورزی عرضه کنند. (داودی و مقصودی، 1390).
در شرایطی که هر سال جمعیت کشور و تقاضا برای مواد غذایی رو به افزایش است، حفظ و پایداری منابع طبیعی تولید کننده مواد غذایی امری ضروری و یک وظیفه ملی بوده و پایداری منابع زراعی یک اصل مهم در کشاورزی پایدار متکی بر روشهایی است که در آن سموم و کودهای شیمیایی و به مقدار کم و به طور بهینه استفاده شود(صدیقی و روستا،1381).
امروزه آنچه از پیکار انسان با طبیعت به جا مانده است، انفجار جمعیت، کاهش تنوع زیستی، آلودگی محیط زیست، نبود عدالت اجتماعی و امنیت غذایی است. بنابراین نگرش جدیدی در رابطه با بهرهبرداری از منابع طبیعی جهت تولید موادغذایی و نیز جنبههای زیست محیطی مطرح شده است. تجدید نظر در نظامهای متداول ضروری میباشد. بدین ترتیب، تحق کشاورزی پایدار به عنوان راهی برای مقابله با مشکلات مزبور اجتنابناپذیر است که منابع آب و خاک و ذخایر گیاهی از امور زیربنایی پایداری کشاورزی و توسعه پایدار هستند. اگر خواهان رسیدن به توسعه پایدار هستیم باید بیش از هر چیز به منابع و پایداری آنها توجه کنیم (نسیمی، 1383).
در واقع کشاورزی پایدار در برابر مساله عمدهای که در کشاورزی متعارف وجود دارد، مطرح شده است و آن ناپایداری کشاورزی متعارف میباشد. با توجه به نگرانیهای موجود باید زمینه را جهت حرکت، به سوی نظامهای کشاورزی پایدار فراهم کرد. نظام پایدار در کشاورزی در حقیقت نوعی راهبرد مدیریتی است که بتواند کشاورز را در انتخاب صحیح ارقام و واریتههای مورد کشت، حاصلخیزی خاک، اجرای روشهای مناسب شخم، در توالی قرار دادن مناسب گیاهان برای کاهش هزینههای مربوط به نهادههای مصرفی، به حداقل رساندن اثرات سوء بر محیط زیست، تامین پایداری در تولید و ایجاد سودآوری یاری نماید (کلانتری و همکاران، 1388). کشاورزی پایدار در جواب نگرانیهای محیطی و اثرات کشاورزی سنتی بوجود آمده است (Walter,2006). این موارد باعث شده تا در طی دهههای گذشته آگاهی فزایندهای نسبت به نامناسب بودن کشاورزی متعارف پدید آید و کوششهای فراوانی در زمینههای تحقیقاتی، ترویجی و سیاستگذاری کشاورزی برای دستیابی به یک نظام پایدار در کشاورزی صورت گیرد (کوچکی وهمکاران، 1386).
از آنجا که توسعه پایدار کشاورزی به معنای ایجاد تحولی کیفی و بنیادی در ساختار کشاورزی موکول به شناخت و نهادمندی نظامهای بهرهبرداری بهینه و مناسب میباشد، بدیهی است که شناخت وضعیت پایداری نظام زراعی باعث میشود که از وضعیت موجود به وضعیت مطلوب نزدیکتر شویم. بررسی و ارزیابی عملکرد نظام زراعی و شناسایی نقاط قوت و ضعف آنها در دستیابی به توسعه کشاورزی پایدار کمک خواهد نمود و بر این اساس میتوان راهکارها و برنامهریزی متناسب و منطقی در قبال دستیابی نظامهای زراعی شالیکاری به کشاورزی پایدار فراهم ساخت. چرا که برای پیریزی مطمئنتر مسئلهی پایدارسازی، ارزیابی و شناخت علمی پایداری نظامهای بهرهبرداری، ابعاد اصلی آن، عوامل مرتبط با آن و ترسیم وضعیت مطلوب و انتخاب مناسبترین راههای ممکن برای حرکت از وضع موجود به وضع مطلوب ضروری است (ایروانی و دربان آستانه،1383).
استان گیلان یکی از مهمترین مناطق برنجخیز کشورمان است که شالیکاری زراعت عمده آن محسوب میشود نتایج این تحقیق میتواند به برنامهریزان و نهادهای اجرایی مربوطه کمک کند که به یکی از سیاستهای بخش کشاورزی که پایداری آن است دست یابند.
1-3- اهمیت و ضرورت تحقیق
از جمله بخشهایی که در توسعه کشورها و مناطق همواره مدنظر است، بخش کشاورزی است که به دلیل تامین نیازهای غذایی کشور، از اهمیت بالایی برخوردار است. این در حالی است که در سالهای اخیر، مشکلات و معضلات روستاهای کشور باعث مهاجرت بیرویه، فقر گسترده، بیکاری فزاینده، ضایعات بالای محصولات کشاورزی وکاهش درآمد روستاییان در مناطق روستایی شده است (رهنما، 1385). دستیابی به توسعه پایدار نیازمند برنامهریزی و مدیریتی همجهت با پتانسیلهای موجود در منطقه میباشد (پناهیفر و همکاران، 1388). توسعه کشاورزی بدون نگرش پایداری به آن موجب بروز مشکلاتی گردیده است که مصرف بیرویهی مواد شیمیایی و تخریب محیط زیست از عمدهترین آنهاست (پیشرو و همکاران، 1388).
امروزه همه معتقدند که برای کشاورزی متعارف به سبب زیانها و صدماتی که به محیط زیست و منابع پایه وارد میکند باید جایگزین مناسبی یافت که همان کشاورزی پایدار است (علایی و همکاران، 1387). انسان نیازمند دستیابی به نظامهایی است که ضمن برخورداری از پویایی اقتصادی، بتواند موجب بهبود وضعیت محیط زیست و استفاده بهینه از منابع موجود شده و همچنین در تامین نیازهای غذایی انسان و در ارتقاء کیفیت زندگی جوامع بشری نقش بسزایی داشته باشد. نظام کشاورزی پایدار در واقع یک نظام سودمند، مستمر و متکی بر حفظ منابع طبیعی میباشد. این شیوه کشاورزی، اقتصادیترین و در عین حال سودمندترین نحوه استفاده از انرژیهای طبیعی و تبدیل آن به محصولات کشاورزی، بدون تخریب کیفیت خاک و کیفیت محیط زیست را توصیه میکند. این روش کشاورزی دیدگاهی فراتر از اقتصاد تولید صرف دارد به طوری که در آن همبستگی بین اقتصاد تولید، ثبات اکولوژیک و کیفیت زیست محیطی به صورت جامع نگریسته میشود (عادلی ساردوئی و همکاران،1390).
کشاورزی پایدار یکی از مهمترین موضوعات بسیاری از کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه محسوب میشود که در سالهای اخیر برنامهریزی و سیاستهای بسیاری از کشورها را به خود اختصاص داده است و توجه بسیاری از محققین را به خود جلب کرده است، سازمانهای مرتبط بین المللی نظیر فائو، سازمان تجارت جهانی و دیگر سازمانهای بین المللی در دهههای اخیر نیز تاکید بالایی بر لزوم فعالیتهای کشاورزی در راستای دستیابی به توسعه پایدار دارند. یک اصل مهم در توسعه پایدار، کشاورزی پایدار است که سلامت و تداوم تولیدات کشاورزی و تا حد زیادی حفظ و ارتقای محیط زیست به آن مربوط میشود اما متاسفانه با همه اهمیتی که کشاورزی به عنوان یک بخش بزرگ اقتصادی درکشور ما دارد و نقشی که رویکرد کشاورزی پایدار میتواند درحل مشکلات کشاورزی کشور و ایجاد پایداری بلندمدت و حل معضلات فعلی داشته باشد، بحثهای توسعهی پایدار وکشاورزی در حد ترجمه تعاریف و مقالات مربوط باقی مانده است (نجفی، 1385).
طبق آمار سازمان جهاد کشاورزی استان گیلان در سال 1391، شهرستان رشت دارای 623360 هکتار سطح زیر کشت از محصولات زراعی میباشد که گروههای غلات، حبوبات ، سبزی و صیفی، محصولات جالیزی، نباتات صنعتی، نباتات علوفهای و دانههای روغنی را شامل میشود. شالیکاری با تولید انواع برنج سهم بسزایی در تولیدات کشاورزی شهرستان رشت دارد. برنامهریزی برای پایداری کشاورزی در شهرستان رشت نیازمند مطالعه منطقه و استفاده بهینه از کلیه پتانسیلهای موجود در منطقه و رفع عوامل محدود کنندهی توسعه کشاورزی میباشد تا مشکلات موجود تا حد امکان کاهش یابد. برای تدوین برنامههای مختلف و تعیین راهکارهای توسعه با هدف نیل به پایداری، سنجش پایداری و شناخت و ارزیابی منطقه به منظور بهرهگیری از آنها ضرورتی اجتناب ناپذیر است. در صورتی که سطحبندی با رویکرد توسعه پایدار هدف نهایی باشد نیاز به ابزار و روشهایی است تا بتوان به کمک آنها حرکت به سوی پایداری را در مقیاسهای مختلف (جهانی، ملی و محلی) اندازهگیری کرد (بدری و همکاران، 1391). ارزیابی پایداری منعکس کننده اندازهگیری و سنجش و به طور فزاینده به عنوان مهمترین ابزار جهت تغییر شرایط در راستای توسعه پایدار میباشد. ارزیابی پایداری میتواند وسیلهای برای شناسایی و سنجش احتمال و میزان تغییر سیاست و یا اندازهگیری اثرات اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی تعریف شود (عنابستانی وهمکاران، 1390). با توجه به اهمیت پایداری در کشاورزی و از آنجایی که تا کنون مطالعات کمی در زمینهی سنجش پایداری نظام زراعی صورت گرفته است، در این پژوهش به سنجش پایداری نظام زراعی در شهرستان رشت با استفاده از تکنیک تاپسیس پرداخته میشود.
1-4- اهداف تحقیق1 -4 -1- هدف کلیهدف کلی از این تحقیق سنجش پایداری نظام زراعی شالیکاران در شهرستان رشت می باشد.
1- 4 –2- اهداف اختصاصیدر این تحقیق اهداف اختصاصی زیر مدنظر است:
1- تحلیل سطح پایداری اکولوژیکی در نظام زراعی شالیکاری در شهرستان رشت.
2- تحلیل سطح پایداری اقتصادی در نظام زراعی شالیکاری در شهرستان رشت.
3-تحلیل سطح پایداری اجتماعی در نظام زراعی شالیکاری در شهرستان رشت.
1 – 5- سوالات تحقیقمطالعه حاضر به دنبال پاسخگویی به سوال زیر است :
1- نظام زراعی شالیکاری شهرستان رشت در ابعاد اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی به چه میزان پایدار است؟
2- آیا میزان پایداری در شش بخش شهرستان رشت برابر است؟
3- وضعیت کشاورزان از نظر میزان بهکارگیری و رعایت اصول کشاورزی پایدار در شهرستان رشت چگونه است؟
1 – 6- محدوده تحقیقمحدودههای تحقیق تعیینکننده حیطههای تحقیق میباشند که به شفافتر شدن تحقیق برای محقق و خوانندگان کمک مینماید. به طور کلی محدودههای تحقیق را از سه بعد مورد بررسی قرار میدهیم که عبارتند از: محدوده مکانی، محدوده زمانی و محدوده موضوعی.
1– 6 -2- محدوده زمانیاین پژوهش در بهار و تابستان 1392 انجام گرفته است.
1– 6 -2- محدوده مکانیتحقیق حاضر در استان گیلان و در محدوده شهرستان رشت انجام پذیرفته است که نظام زراعی شالیکاری این شهرستان را مورد مطالعه قرار میدهد.
1– 6 -3- محدوده موضوعیاین تحقیق از نظر موضوعی و زمینه تخصصی محدود به سنجش پایداری نظام زراعی شالیکاری در سه بعد اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی در شهرستان رشت است.
1-7- محدودیت تحقیقاز جمله مشکلات این تحقیق عبارت است از:
– یافتههای حاصل از پژوهش قابلیت تعمیم به تمامی جوامع را ندارد و نتایج را برای مناطق دیگرنمیتوان استفاده نمود.
– طولانی شدن جمعآوری پرسشنامهها به علت همزمانی برداشت برنج و پاسخگویی به پرسشنامهها.
– سطح پایین تحصیلات کشاورزان.
1-8- واژگان کلیدی کشاورزی پایدار، توسعه پایدار، شاخص، ابعاد اکولوژیکی، ابعاد اقتصادی، ابعاد اجتماعی، تاپسیس.
– کشاورزی پایدار: کشاورزی پایدار، طرحی از یک سازمان اجتماعی و اقتصادی بر پایهی یک پندار منصفانه و مشارکتی از توسعه است که منابع محیطی و طبیعی را به عنوان پایهی فعالیتهای اقتصادی قلمداد مینماید. در واقع، کشاورزی زمانی پایدار است که از نظر اکولوژیکی بیخطر، از لحاظ اقتصادی بادوام، از دیدگاه اجتماعی مقتضی، و از جنبهی زراعی مناسب بوده و بر اساس یک رهیافت علمی و کلینگر پایهریزی شود (گلد، 2001).
– توسعه پایدار: توسعه پایدار در تعریف سازمان خواربار و کشاورزی جهانی، فائو، مدیریت و نگهداری منابع طبیعی و جهت بخشی فن آوری و ساختار اداری ست، به طوری که تامین مداوم نیازهای بشری و رضایتمندی نسل حاضر و نسلهای آینده را تضمین نماید. به عبارت دیگر، زیستن در حد ظرفیت محیط زیست و فراهم آوردن فرصت زیست برای همه و برای همیشه بر روی کره زمین است.
– شاخص: شاخص بيان آماري پديدههاست كه امكان مقايسه و ارزيابي پديدهها را در زمانها و مكانهاي مختلف فراهم ميكند و امكان پيشبيني، سياستگذاري، تصميمگيري وبرنامهريزي را در حوزههاي مختلف براي سازمانها و افراد فراهم مينمايد (كلانتري، 1387).
– ابعاد اکولوژیکی: بعد اکولوژیکی کشاورزی پایدار، ملموسترین و اصلیترین بعد آن محسوب میشود. این بعد مبتنی بر حفظ منابع طبیعی و تأکید کمتر بر نهادههای خطرناک و مواد شیمیایی آلوده کننده محیطزیست میباشد (کرمی و حیاتی، 1377).
– ابعاد اقتصادی: بعد اقتصادی به رشد اقتصادی و سایر پارامترهای اقتصادی مرتبط است و در آن رفاه و فرد جامعه باید از طریق استفاده بهینه و کارایی منابع طبیعی و توزیع عادلانه منافع حداکثر است (جعفریان و عبدالحسینپور، 1385).
– ابعاد اجتماعی: در بعد اجتماعی توسعه پایدار میتوان به آیندهنگری و مسئولیتی که نسبت به نسلهای آینده و تأمین نیازهای آنها وجود دارد، سلامت جامعه و توجه به بهداشت و کیفیت زندگی مردم، عدالت اجتماعی، مشارکت مردمی و تأکید بر حس جمعگرایی و تصمیمگیری شفاف و آموزش مردم اشاره کرد (تشکری، 1377).
– تاپسیس: روش اولویتبندی با توجه به شباهت با راه حل ایدهآل مثبت، به عنوان یکی از روشهای سنتی تصمیم-گیریهای چندمعیاره شناخته شده است که در سال 1981 توسط هوانگ و یون برای حل مسائل تصمیمگیریهای چند معیار توسعه داده شد (حقشناس کاشانی و سعیدی، 1390).
فصل دوم
مرور منابع
2-1- مقدمهگام اول به منظور شناخت و تبیین درست هر مفهوم ارائه تعریفی روشن از آن است. معمولاً تعاریفی که متخصصان برای یک موضوع و مبحث خاص مطرح میکنند، تا حدود زیادی بیانگر ویژگیهای آن مبحث بوده و میتواند ویژگیهای آن را تا حد قابل قبولی مطرح نماید. به همین منظور به بیان تعاریف و مفاهیمی پرداخته میشود که توسط کارشناسان این فن ارائه شده است. از این رو برای سنجش پایداری و عوامل موثر بر آن در فعالیتهای کشاورزی، کارشناسان این فن شاخصها و معیارهای متعددی را مطرح کردهاند و مورد آزمون قرار دادهاند. توسعه پایدار در کشاورزی یک مفهوم پیچیده است و دیدگاه مشترک در میان دانشمندان در مورد ابعاد آن وجود ندارد و پارامترهای مختلفی برای اندازهگیری پایداری کشارزی پیشنهاد شده است .وجود چنین تعاریف گوناگونی دال بر گستردگی و اهمیت موضوع بوده و این که از زوایای متفاوت میتوان به توسعه پایدار کشاورزی نگریست.
در تحقیق حاضر سعی شده است با توجه به طرح مسئله و اهداف تحقیق، مفاهیم مرتبط با موضوع تحقیق در چهار بخش مورد بررسی قرار گیرد. ابتدا در بخش اول با استفاده از منابع و متون معتبر مفاهیم توسعه، پایداری، توسعه پایدار، کشاورزی پایدار و نیز معرفی شالی و شالیکاری بیان گردید. در بخش دوم به تعریف و ویژگی شاخصهای کشاورزی پایدار و سنجش پایداری از سوی صاحبنظران و متخصصان مورد بررسی قرار گرفت. سپس در بخش سوم به بررسی مطالعات انجام شده در ایران و سایر کشورهای جهان اختصاص دارد و در بخش چهارم نیز چارچوب نظری تحقیق تدوین گردید.
2-2- بخش اول: توسعه پایدار کشاورزی2-2-1- توسعهتوسعه، پدیده و اصطلاح جدیدی نیست و در کتب اقتصادی دانشمندان قرن نوزدهم، اصطلاح ” توسعه اقتصادی” نیز بکار گرفته شده است. اما توسعه به معنی کوشش آگاهانه، نهادی و برنامهریزی شده برای نیل به پیشرفت اجتماعی را میتوان پدیدهای نوظهور در قرن بیستم دانست که از سال 1917 از کشور اتحاد جماهیر شوروی سابق آغاز گردید. در کشورهای غربی نیز توسعه به معنای بهرهبرداری از منابع طبیعی کشورهای مستعمره و گشودن بازارها برای منافع کشورهای مادر بود، بنابراین افزایش سطح زندگی توده مردم کشورهای مستعمره در الویت قرار نداشت. بدین ترتیب، توسعه به مفهومی که در 70 سال گذشته رایج بود، محصول تاریخ تحولات اجتماعی و اقتصادی اروپا در دو قرن گذشته است و از این رو دیدگاه غالب از توسعه، برالگوی صنعتی شدن اروپای غربی و آمریکا مبتنی بوده است. اما از اوایل دهه 1970 میلادی، تجربههای حاصل از توسعه پاسخگوی نیازهای کامل انسان و جوامع انسانی نیست. از این رو در تعاریف و رویکردهای علمی و دانشگاهی در مفهوم توسعه تجدید نظر شد و توسعه به عنوان یک پدیدهای با ابعاد ارزشی، فرهنگی که دارای بار متعالی، اجتماعی و فرهنگی همه جانبه است یاد گردید. همچنین در جهت جلوگیری از تخریب منابع طبیعی که ناشی از راهبرد صنعتی شدن شتابان در شهرهای بزرگ، اصطلاح توسعه پایدار مطرح گردید (پیشرو و عزیزی، 1388).
اصطلاح توسعه به معانى مختلفى از سوى جامعه شناسان، اقتصاددانان، برنامه ريزان توسعه وغیره تفسير شده است. برای بعضی از آنها توسعه به معنای نوسازی، برای برخی دیگر تحولات اجتماعی و برای عدهای دیگر توسعه، به مفاهیمی چون تقویت، خوداتکایی، متعالی شدن، پیشرفت، خودآگاهی و تا حدودی به مفهوم استقلال اشاره دارد (راثی تهرانی،1388). توسعه یعنی موفقیت اقتصادی، برخورداری از دانش فنی، برقراری تعادل مکانی -فضایی درسطوح محلی، منطقهای و ملی، تعادل فرهنگی افراد و گروهها، رفاه اجتماعی، تکاپو در جهت مدرن سازی مستمر جامعه و بهبود روابط اقتصادی -اجتماعی. در واقع، توسعه، در بهبود کیفیت زندگی انسانها یعنی توسعه انسانی تجلی مییابد. توسعه انسانی را میبایست فراگرد گسترش گزینشهای مردم دانست (مطیعی لنگرودی و شمسایی، 1388).
راجرز توسعه را اين چنين تعريف مى كند: فرآيندى است مشاركتى در جهت تغييرات اجتماعى، در جامعهاى كه هدف آن رسيدن به پيشرفت اجتماعى و ملى براى اكثريت مردم است تا مردم بتوانند كنترل بيشترى روى محيط زندگى خود داشته باشند(راثی تهرانی، 1388).
با توجه به برداشتهای مختلف از مفهوم توسعه اولاً توسعه عبارت است از رشد کمی و کیفی در تاروپود اجتماع که در این صورت توسعه را بایستی بهتر شدن روابط تولیدی و افزایش کمی اقتصادی در امر تولید، توزیع و مصرف جامعه و نیز بالا رفتن شرایط کیفی از نظر اجتماعی مانند سطح سواد و آموزش، رفاه عمومی، بهداشت و درمان و آسانترشدن و روابط اجتماعی دانست و نمیتوان تنها در محدوده اقتصادی و به کمک دانش اقتصاد بشر را درک و توجیه کرد. ثانیاً مراد از توسعه، توسعه بدون تخریب و یا حداقل تخریب در برابر حداکثر سود جامعه است به طوری که امروزه توسعه با توجه با شرایط محیطی ارزیابی میشود و در این توسعه محیط زیست انسان در یک نقش اصلی و محدودی قرار میگیرد. بنابراین توسعه نتیجه برنامهریزی در یک مقطع زمانی و در مکانی معین در ابعاد مختلف است که در صورت شناخت و تبیین درست پدیدهی مورد نظر و برنامهریزی بهینه تحقق امر توسعه بر مفهوم واقعی آن (ابعاد کمی، کیفی)، امکانپذیر خواهد بود (مطیعی لنگرودی، 1382).
2-2-2- مفاهیم توسعه پایدار :
مفهوم توسعه پایدار گسترده و تا حدودی مبهم است و بسته به شرایط زمان و مکان و جوامع مختلف فرق میکند (بدری و افتخاری، 1382). این تفاوت به حدی است که گفته میشود ماهیت توسعه پایدار صددرصد نسبی و وابسته به زمان است، همانطور که اصطلاح توسعه نیز خود به طور ضمنی بر این موضوع دلالت دارد. افزون بر نسبیت مذکور مفهوم پیچیده توسعه پایدار دارای تفاسیر بسیاری است. از نظر مفهومی توسعه پایدار به حفظ روند توسعه در طول زمان اشاره میکند و به این مفهوم است که نظام اقتصادی و اجتماعی با نظام اکولوژیکی پیوند داشته باشد، یعنی ارتباط یا کنش متقابل انسان با محیط مد نظر است، یعنی پیوند این دو مقوله در توسعه پایدار اصل است. یعنی توجه به انسان و نگاه به زمین زیر پای انسان که اغلب نیازهای خود را از آن تامین میکند به عبارت دیگر پیوند این دو نظام اقتصاد اجتماعی و اکولوژیکی یا ادراک محیطی و درک متقابل انسان و محیط مدنظر است (آقایاری ،1382).
توسعه پایدار در تعریف سازمان خواربار و کشاورزی جهانی، فائو، مدیریت و نگهداری منابع طبیعی و جهت بخشی فن آوری و ساختار اداریست، به طوری که تامین مداوم نیازهای بشری و رضایتمندی نسل حاضر و نسلهای آینده را تضمین نماید. به عبارت دیگر، زیستن در حد ظرفیت محیط زیست و فراهم آوردن فرصت زیست برای همه و برای همیشه بر روی کره زمین (خورسندی، 1386).
کمیسیون جهانی محیط زیست و توسعه نیز توسعه پایدار را چنین تعریف میکند: جریان تغییری در استفاده از منابع، هدایت سرمایهگذاریها، سمتگیری توسعهی فناوری و به طور کلی، تغییر نهادی است که با نیازهای حال و آینده سازگار باشد (کریم و هاشمی ، 1388).
همچنین، به تعبیر سازمان بهرهوری آسیا، توسعه پایدار راهبردی است برای ارتقاء بهرهوری و عملکرد زیست محیطی در راستای توسعه همهجانبه اجتماعی و اقتصادی، و هدف آن ارتقاء مستمر کیفیت زندگی انسان است (Apo ،2005)
علم توسعه پایدار به عنوان یک تلاش برای رسیدن به درک همزیستی بین فعالیتهای انسانی و محیط زیست مورد نیاز است. در حالی که رشد اقتصادی متعارف باید با سیاستهای عملکرد پیش برود تا توسعه پایدار ایجاد شود که هنوز در مقیاس وسیع رخ نداده است. از شواهد پیداست که در اکوسیستمها تحت تاثیر فعالیتهای انسانی تنزل وجود دارد. چشم انداز اکوسیستم سالم وسیلهای برای رسیدن به پایداری است (راپرت، 2007).
شاید مهمترین ابزار برای دستیابی به توسعه پایدار داشتن دیدگاهی سیستمیک باشد. چرا که مفهوم پایداری نیز مانند مفهوم توسعه، زمانی قابل تعریف و دستیابی است که به طور تمام گرایانه به آن توجه شود. بنابراین توسعه یک بخش اگرچه شرط لازمی برای دستیابی به توسعه کلان و پایدار است ولی شرط کافی نمیتواند باشد بنابراین همهی بخشهای موجود در یک نظام اجتماعی میبایست به طور همزمان بخصوص هماهنگ، در راستای هدف نهایی گام بردارند (جوانان، 1385). از آنجا که نظامهای بهرهبرداری، سیستمی مرکب از عناصر به هم پیوستهای است که در ارتباط متقابل با محیط طبیعی، اجتماعی و فرهنگی خود و تاثیرپذیر از خصوصیات، تواناییها و مهارتهای بهرهبرداران میباشد، میبایست به کلیه عوامل مرتبط و موثر بر آن به طور همزمان توجه نمود (کلانتری و همکاران، 1388). تحقق توسعه پایدار در ارتباط با یکپارچگی است، یعنی توسعه به شیوهای که بتواند بخشهای وسیعی از یک جامعه را بهرهمند سازد به گفتهای دیگر، هرتصمیمی که گرفته میشود، لازم است که آثار آن بر روی جامعه، محیط و اقتصاد در نظر گرفته شود و همچنین، باید در نظر آوریم که برنامهها و کارهای اجرایی صورت گرفته در یک نقطه، علاوه بر آثار محلی، آثار جهانی داشته و نتیجهی آن بر روی سایر مناطق دیده خواهد شد و تاثیر برنامهها و کارهای صورت گرفته در زمان حال گریبانگیر مشکلهای آتی خواهد شد (فرهودی و همکاران، 1390). استراتژی توسعه پایدار از مهمترین و کارآمدترین مباحث برای دستیابی به رفاه و پیشرفت زندگی بشر با توجه به حفظ و ماندگاری منابع برای نسلهای آینده است (احمدی عطار، 1389).
2-2-3- تحول در نگرش و توجه به توسعه پایدار :توسعه پایدار بر پایه هشیاری انسان نسبت به خودش و نسبت به منابع طبیعی کره زمین استوار است و خواهان یک سبک زندگی پایدار برای همهی انسانها است و مخالف مصرف بیش از اندازه اتلاف منابع و بیتوجهی به نسل های آینده و قطع رابطه با گذشته است. این اولین تحول در نگرش است که در اواخر دههی 1960 رخ داد و ویژگی آن بحث دربارهی کیفیت محیط زیست در برابر رشد اقتصادی و حاکی از تغییر بینش و نگرش دربارهی الگوهای سنتی رشد اقتصادی بود. بر همین اساس هیئتی از کارشناسان توسعه و محیط زیست در ژوئن 1971 در کشور سوئیس مسئله حمایت و بهبود محیط زیست را به عنوان نیازهای فوری کشورهای در حال توسعه مورد توجه قرار دادند. توصیههای این هیئت که معروف به توسعه اجلاس فونکس بود در یک سری از سمینارهای منطقهای که به این نام برگزار شد، مورد بحث قرار گرفت اما نقش اساسی در تبیین و توجه به توسعه پایدار به دو کنفرانس و یک کمیسیون مربوط میشود:
1- کنفرانس محیط زیست استکهلم 1972: در این کنفرانس به این واقعیت تاکید شد که دوسوم جمعیت دنیا گرفتار فقر، بیسوادی، سوء تغذیه و گرسنگی و نبود بهداشت و تخریب محیط زیست است و تا زمانی که این مسایل حل و فصل نشود، پیشرفتی در توسعه و بهبودی در وضع محیط زیست انسان حاصل نمیشود به این دلیل باید ملاحظات محیط زیستی در استراتژیهای توسعه تلفیق شده و سعی شود که از منابع طبیعی به نحو مناسب در جهت بهبود کیفیت زندگی مردم استفاده شود و از اشتباهات کشورهای توسعه یافته پرهیز شود..
2- کمیسیون جهانی محیط زیست و توسعه: این کمیسیون در سال 1987 با عنوان کمیسیون برانتلند از سازمان ملل خواست تا از کشورهای مختلف برای ایجاد یک سیستم همکاری و تلاش مشترک برای دستیابی به رفتار مناسب در کلیه سطوح و کسب منافع عمومی دعوت به عمل آورد. مهمترین هدف این گردهمایی، همکاری جهانی و همکاریهای دو جانبه و متقابل بین کشورهای مختلف در زمینهی مسایل توسعه بود و با وجود اینکه در این گردهمایی تخریب گسترده محیط زیست گزارش، اما شرکت کنندگان خوشبینانه بر این باور بودند که به شرط متعهد شدن و هماهنگی جهانی، آینده مطمئن برای همگان امکانپذیر خواهد بود.
3- کنفرانس ریو 1992: مهمترین نتیجه این اجلاس جمعبندی آن است که به عنوان دستورکار 21 شناخته شد و بر اساس آن دولتها موظف شدند چارچوب استراتژیکی خاصی را برگزینند که ترکیب اهداف توسعهای و زیست محیطی را میسر سازد.یکی از توسعههای مهم دستورکار 21، تشکیل کمیسیون توسعه پایدار در سازمان ملل متحد بود که در حال حاضر اهداف مربوط به توسعه پایدار را دنبال میکند (زاهدی و نجفی، 1384).
2-2-4- توسعه پایدار در ایران:پس از اجلاس جهانی زمین (محیط زیست و توسعه) در ریودوژانیرو در سال 1992 میلادی، اقدامات در این زمینه در کشور ما وارد عرصه جدیدی گردید و شورای عالی حفاظت محیط زیست به عنوان مرجع اصلی پیگیری موضوع، فعالیتهایی را آغاز نمود. اولین اقدام عملی در این ارتباط، تشکیل کمیته ملی توسعه پایدار با حضور نمایندگان دستگاههای اجرایی ذیربط بود این کمیته در شهریور 1372 به منظور سیاستگذاری و هماهنگی برنامههای توسعه اقتصادی و اجتماعی کشور با اهداف حفاظت از محیط زیست و دستاوردهای اجلاس زمین (ریو1992) توسط شورای عالی حفاظت محیط زیست تشکیل گردید. از جمله اهداف آن عبارتند از:
– بررسی پیش نویس راهبرد توسعه پایدار و محیط زیست و ارائه پیشنهاد به شورایعالی
– ایجاد و گسترش بانک اطلاعات و مرکز اسناد در خصوص برنامههای دستور کار 21 و کنوانسیون مربوطه
– ارائه پیشنهاد به منظور تعیین سیاست واحد و هماهنگ به شورایعالی در خصوص مسائل مربوط به کنوانسیونها در مجامع بین المللی
– برنامهریزی پروژههای مشترک اجرایی- تحقیقاتی در زمینه کنوانسیونهای مرتبط با کمیته ملی و با کشورهای منطقه
– بررسی و اظهار نظر در خصوص اموری که از طرف شورایعالی حفاظت محیط زیست ارجاع میشود( قنبری و برقی ،1387).
– به منظور حفظ ظرفیت تولید محصولات اساسی کشاورزی، فراهم نمودن زیرساختهای امنیت غذایی بر مبنای ملاحظات توسعه پایدارسالانه به میزان هفت درصد (7%) نسبت به سال 1388 در طول برنامه اقداماتی انجام میگیرد (برنامه پنجم توسعه).
2-2-5- مفاهیم کشاورزی پایدار :
تعریف سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (فائو) از کشاورزی پایدار عبارتست از: مدیریت و حفاظت از منابع طبیعی پایه و دگرگونیهای تکنولوژیکی و نهادی در راستای ی متضمن ارضای مستمر نیازهای نسلهای حاضر و آینده باشد. چنین توسعهای که زمین، آب و منایع ژنتیکی گیاهی و جانوری را حفظ میکند، از لحاظ زیست محیطی بدون تخریب، از نظر فنی مناسب و بجا، از نظر اقتصادی معقول و معتبر و از نظر اجتماعی مقبول باشد (نجفی و زاهدی، 1384).
کشاورزی پایدار، سیستمی است که ضمن مدیریت صحیح و استفاده از منابع برای تامین نیازهای غذایی بشر، کیفیت محیط زیست و ذخایر منابع طبیعی را افزایش میدهد. همچنین این سیستم از نظر اقتصادی پویا بوده و مواد غذایی حاصل از آن، اثر سوء بر زندگی بشر ندارد و در حفظ و مراقبت از منابع برای نسلهای آینده نیز کوشش شده است (قنبری و برقی ،1387).
کشاورزی پایدار به مجموعه فعالیتهایی گفته میشود که نیاز غذا و پوشاک نسل کنونی را تامین میکند، بدون آن که منابع محدود محیطی را به شکلی کاهش میدهد یا به آن آسیب برساند که نسلهای آینده در تامین نیازهای خود با مشکل مواجه شوند. ویژگیهای یک نظام کشاورزی پایدار این است که از نظر اقتصادی سودمند، از بعد سیاسی قابل قبول، از منظر فناوری بوم سازگار، از بعد مدیریتی قابل اجرا، از نظر زیست محیطی سالم و از نظر اجتماعی نیز قابل پذیرش و پایا باشد (مهدوی دامغانی و معین الدینی، 1390).
فرانسیس (1990) در زمینه کشاورزی پایدار اظهار میدارد که فلسفه کشاورزی پایدار مبتنی بر اهداف انسانی و درک تاثیر طولانی مدت فعالیتهای ما بر محیط میباشد. بر اساس این فلسفه نظامهای کشاورزی عدالتخواه و حافظ منابع طبیعی ایجاد شد. چنین نظامهایی آلودگی محیط زیست را کاهش میدهد، بهرهوری کشاورزی را حفظ میکند، توانایی اقتصادی را در کوتاهمدت و بلندمدت بهبود میبخشد و پایداری جوامع روستایی و کیفیت زندگی را حفظ میکند (احمدینژاد، 1390).
پایداری کشاورزی اثرات فعالیتهای مزرعه را در شرایط اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی در مقیاس محلی و منطقهای در نظر میگیرد. کاربرد شیوههای کشاورزی پایدار مستلزم تعریف پایداری، توسعهی آسان اندازهگیری شاخصهای پایدار، حرکت به سمت سیستمهای کشاورزی پایدار و ارائه مشوقها و یا اعمال مقررات که تحت تاثیر رفتار کشاورز قرار می گیرد(Dale et al,2012)
توسعه پایدار کشاورزی علاوه بر توسعهی نظامهای زراعی، به تولید غذای سالم، حفظ منابع آب و خاک، نگهداری از محیط زیست و دوام آن در بلند مدت نیز توجه میکند. بنابراین، هدف کشاورزی پایدار، صرفاً کاهش مصرف برخی نهادهها مانند کود و سموم شیمیایی نیست، بلکه کاربست روشهایی است که حفظ سلامت اکوسیستم، افزایش تنوع زیستی، حفظ تعادل بیولوژیکی و سلامت جوامع انسانی را به دنبال آورند (مطیعی لنگرودی و شمسایی، 1388).
توسعه پایدار کشاورزی در زمینه تلاشهای توسعهای است که برای رسیدن به بهرهوری تولید، انعطاف پذیری اکوسیستم، تکنولوژی مناسب، حفاظت از محیط زیست، تنوع فرهنگی و رضایت از نیازهای اساسی است (پرینت واتاکول، 2001).
2-2-6- سیر تکاملی کشاورزی پایداروجود دیدگاههای متفاوت در توسعه مفهوم کشاورزی باعث بروز صدمات جبران ناپذیری در بخش کشاورزی و منابع طبیعی شده است. حصول افزایش تولید، افزایش سطح زیر کشت و فشار بالای میزان جمعیت و تولید بالاتر به هر قیمت باعث پدیداری تفکرات کشاورزی بدون تخریب یا توسعه پایدار کشاورزی شد(صبوری وملکمحمدی، 1387). امروزه تامین غذای مناسب برای جمعیت در حال رشد جهان به صورت مسئلهای بحث برانگیز در میان کشورهای توسعه یافته مطرح گردیده، اما مسئله مهمتر، نحوه بهره برداری از منابع طبیعی میباشد. توجه به حقوق نسلهای آینده از منابع طبیعی منجر به پیدایش موضوع کشاورزی پایدار گردیده تا ضمنا تامین نیازهای کنونی بشر، این منابع با کیفیت مناسب به آیندگان انتقال یابد (سلمانزاده یزدی، 1390).
کشاورزی پایدار را میتوان تجلی افکاری دانست که از حدود دههی 1920 به موازات کشاورزی تجاری شکل گرفته است. سیر تکاملی کشاورزی پایدار در سطح بین المللی را نیز میتوان در سه دوره بررسی کرد:
دورهی اول: سالهای 1970- 1924 که دوران کمبودهای مالی و فقدان بینش جامع برای استقرار کشاورزی پایدار بود.
دورهی دوم: سالهای1980- 1970 که با افزایش تقاضای مصرف کنندگان برای محصولات ارگانیک و رشد آگاهی عمومی در خصوص مسائل زیست محیطی همراه بود.
دورهی سوم: سالهای پس از 1980 که استانداردهای ملی و بین المللی برای کشاورزی پایدار تعیین شد.
2-2-7- شالیکاریبرنج از درجه اهمیت بالایی در کشورهای در حال توسعه، بخصوص در آسیا برخوردار است. چین و هندوستان بزرگترین کشورهای تولیدکننده برنج در جهان میباشند. سایر کشورهای عمده تولید کننده در قاره آسیا شامل اندونزی، بنگلادش، ویتنام، تایلند، میانمار، فیلیپین و ژاپن میباشد. از عمده کشورهای تولید کنندگان برنج غیر آسیایی، برزیل و آمریکا میباشند. اتحادیه اروپا نیز تولیدکننده برنج بوده که شامل کشورهای ایتالیا، یونان، پرتقال و فرانسه بوده است (کاظمنژاد و محمودی، 1382). تاریخ کشاورزی ایران نشان میدهد که برنج از زمان هخامنشيان در ایران کشت میشده است، در دوره اشکانيان نيز در گيلان ، مازندران و خراسان کاشت آن رواج داشته است. در زمان ساسانيان هم در قسمتهایی از ایران، مزرعه های برنج وجود داشته است. عمده مناطق کشت در ایران مربوط به استانهای شمالی کشور، گیلان و مازندران میباشد. ایستگاههای تحقیقاتی برنج مستقر در این دو استان بر اساس اهداف و برنامههای اصلاحی واریتههای مناسبی را تولید نمودهاند (سعید، 1382). عمده كشت برنج كشور در استان هاي گيلان و مازندارن است كه حدود 75 درصد كل كشت برنج را تشكيل مي دهد. استان هاي گلستان، فارس، خوزستان، اصفهان، كهكيلويه و بو يراحمد،چهار محال و بختياري، ايلام، قزوين، سيستان و بلوچستان، زنجان، آذربايجان غربي و شرقي، لرستان، خراسان، كردستان، كرمانشاه واردبيل در رده هاي بعدي قرار ميگيرند.
برنج به عنوان یک محصول استراتژیک، در بین محصولات کشاورزی کشور دارای اهمیت زیادی است، زیرا این محصول امروزه در الگوی غذایی مردم جایگاه ویژهای دارد از سوی دیگر بررسیها نشان میدهد که اخلالهای فراوانی در تولید، مصرف و بازار این محصول وجود دارد. ظرفیتهای بالقوه موجود برای تولید بیشتر برنج در استانهای شمالی کشور، حتی تا مرز خوداتکایی، این باور را تقویت میکند که با سیاستگذاری مناسب در طرف عرضه و تقاضا میتوان تا حدود زیادی از وابستگی کشور به واردات این محصول استراتژیک کاست (نوری، 1382).
تولید این محصول علاوه بر اشتغالزایی، در بسیاری از زمینهای زراعی، غیر قابل جایگزینی است. دانش فنی برای تولید برنج پیچیده و زراعت آن بسیار سخت و طاقتفرسا میباشد بطوریکه در صورت فاصله گرفتن نیروی کار روستایی از فعالیت زراعی برنج و منسوخ شدن یا تضعیف شالیکاری، با تغییر سیاستها امکان رجعت مجدد نسلهای آتی بسیار پرخرج و بعید خواهد بود (خانکشیپور، 1382).
2-3- بخش دوم: شاخصهای کشاورزی پایدار و سنجش پایداری2-3-1- مقدمهدر ایران، همانند سایر کشورهای در حال توسعه، کشاورزی یکی از مهمترین بخشهای اقتصادی است که درصد قابل ملاحظه و بالایی از تولید و اشتغال را در بر میگیرد (2009Ommani,) استفاده بیرویه به خصوص آفت کشها و کودهای شیمیایی در ایران منجر به آسیب شدید به منابع آب و خاک، کاهش قدرت عملکرد زمین، آلودگی محیطی، صدمه دیدن چرخه زیست محیطی طبیعت و مشکلات بهداشتی برای انسان، دام و طبیعت شده است Sharghi et al, 2010)). مجموع عوامل فوق سبب پر رنگ شدن مباحث توسعه پایدار در ایران به ویژه در سالهای اخیر شده است. یکی از جنبههای مهم در توسعه پایدار، کشاورزی پایدار است. این اصطلاح در بر گیرنده طیف گستردهای از روشهای نوسازی و دگرگونی اساسی در کشاورزی صنعتی پیشرفته تا روشهایی مشتمل بر تکنولوژی های سازگار با کشاورزی متداول است(تقدیسی و بسحاق ، 1391).
بسیاری از صاحبنظران معتقدند فنآوری و یافتههای علوم مختلف و از جمله کشاورزی نتوانسته است کشاورزی صنعتی را به مرز پایداری برساند در واقع کشاورزی پایدار نظام تکاملی کشاورزی در دورهی پس از کشاورزی معیشتی و کشاورزی صنعتی است (قربانی و همکاران، 1390). بر این اساس مدیریت نظامهای کشاورزی باید مورد بازنگری جدی قرار بگیرد و نظامهای نوینی طراحی شوند که الویت آنها پایداری درازمدت در عین حفظ تولید در کوتاهمدت باشد. چرا که برای پیریزی مطمئنتر مسئلهی پایدارسازی، ارزیابی و شناخت علمی پایداری نظامهای بهرهبرداری، ابعاد اصلی آن، عوامل مرتبط با آن و ترسیم وضعیت مطلوب و انتخاب مناسبترین راههای ممکن برای حرکت از وضع موجود به وضع مطلوب ضروری است (ایروانی و دربان آستانه، 1383).
تعریف یا سنجش پایداری به این دلیل که ذاتاً یک مفهوم مبهم و پیچیده میباشد دشوار است. مفهوم پایداری توجه زیادی را به مدیریت محیطی و منابع میطلبد، لیکن کاربرد آن به خاطر معنی ابهام آمیزش هنوز مانع تصمیمگیری عملی درستی میشود. به دلیل پیچیدگی مفهوم پایداری کشاورزی، بسیاری از صاحبنظران چنین استدلال میکنند که به عنوان یک هدف، در برگیرنده دامنه زیادی از راهبردها است. از این رو، جهت سنجش پایداری و عوامل موثر بر آن در فعالیتهای کشاورزی توسط کارشناسان و متخصصان این فن شاخصها و معیارهای متعددی مطرح و مورد آزمون قرار گرفته است (تقدیس و بسحاق، 1391).
به منظور شناسایی شاخصهای سنجش نظام زراعی شالیکاران شهرستان رشت از منابع و تحقیقات انجام گرفته در این زمینه و همچنین نظریات کارشناسان استفاده شده است.
2-3-2- تعاریف شاخص:اکنون بیش از 20 سال از تلاشهای انجام شده برای توسعه شاخصها در زمینه مدیریت منابع طبیعی میگذرد (بل و مورس به ترجمه شاهنوشی، 1385). شاخص در فرهنگهای لغت به معنی نشانگر، یا نمودار و نماینده، تعریف شده است. شاخصها، آمارههای فردی یا ترکیبیاند که ویژگیهای مهم یک سیستم نظیر آموزش، بهداشت یا اقتصاد را منعکس میکنند (کلانتری وهمکاران ، 1389). برنامه توسعه سازمان ملل در گزارش توسعه انسانی خود تاکید میکند که یک شاخص، نشان یا علامتی است که به ما کمک میکند تا تغییرات را بر حسب کمیت، کیفیت و بهنگامی آنها اندازهگیری کنیم (برنامه عمران ملل متحد، 1995). به عبارت دیگر شاخصها، بیان آماری پدیدههاست که امکان مقایسه و ارزیابی پدیدهها را فراهم میکند و امکان پیشبینی، سیاستگذاری، تصمیمگیری و برنامهریزی را در زمانها و مکانها در حوضههای مختلف برای سازمانها و افراد فراهم مینماید (کلانتری، 1387). بنابراین هدف از شاخصها، شناخت کمی و دقیق شرایط موجود در یک مقطع زمانی و تصویر روندها و دگرگونیهایی است که در طی سالها در جامعه مورد نظر صورت میگیرد (آسایش، 1381).
از نظر بسلم و مولین (1997) شاخصها ابزار عالی در جهت پیشرفت جوامع به سمت یک هدف معمول میباشد. زمانی که شاخصها به طور مناسب طراحی شوند، میتوانند عامل هشدار دهندهای در مورد نتیجه نهایی یا نتیجه منفی یک مسئله برای جامعه باشد و آن هم قبل از اینکه اثرات آن غیر قابل تغییر باشد. شاخصها میتوانند روابط بین سیستمهای محیطی، اقتصادی و اجتماعی بزرگ را نشان دهند و عاملی در جهت علت تشخیص مسایل پیچیده باشند. آنها توانایی اندازهگیری اثرات سیاستها و طرحها را نیز دارند. اغلب آنها هدایت پیشرفت جامعه را در راستای اهدافش تسهیل میکنند.
از نظر کلین (2000) شاخصها، عنصری ضروری و در دسترس مردم جهت کنترل زندگیشان بوده و همچنین به عنوان یک آیندهای سالم و مطمئن برای نسلهای آینده میباشد (بل و مورس به ترجمه شاهنوشی، 1385).
2-3-3- ویژگیها و اهداف شاخصشاخصها میتوانند منجر به تصمیمهای بهتر و کارکردهای موثرتری با سادهکردن، واضح کردن و در برداشتن مجموعهای از اطلاعات موجود برای سیاستگذاران شوند. ویژگی یک شاخص موثر را میتوان این گونه بیان کرد:
– پویا بودن؛ شاخصها باید نسبت به تغییرات فضایی، ساختاری و در داخل سیستم حساس باشند تا بتوانند تغییرات توسعهی اقتصادی، اجتماعی و محیطی را منعکس کنند.
– جامع بودن؛ نه تنها برای کارشناسان کارآزموده، بلکه برای عموم جامعه قابل درک باشد.
– با هدف مطالعه مرتبط باشد.
– پایایی؛ لازم است که اطلاعاتی که به عنوان شاخص نشان داده میشوند، دقیق و قابل اعتماد باشد.
– در دسترس بودن؛ برای مطالعهی توسعه پایدار برای هر منطقهای در گروه انتخاب، شاخصهایی لازم است که اطلاعات مربوط به آن شاخص از قبل در منطقه تهیه شده است(فرهودی و همکاران، 1389).
از نظر بل و مورس یک شاخص باید دارای ویژگیهای زیر باشد:
– مشخص بودن (ارتباط روشنی با نتایج داشته باشد)
– قابلیت اندازهگیری (دلالت بر کمی بودن شاخصها دارد)
– قابلیت کاربرد (عملاً کاربرد داشته باشد)
– حساسیت (به سرعت در مقابل تغییر جزئی واکنش نشان دهد)
