user36

بند دوم- روابط والدین و فرزندان26
گفتار سوم: تدابیر ارتباطات و تعاملات (همسالان)30
مبحث دوم: تدابیر پیشگیرانه در سطح کلان32
گفتار اول: تدابیر اقتصادی32
گفتار دوم: تدابیر فرهنگی34
گفتار سوم: تدابیر سیاسی 37
عنوان صفحه
فصل دوم: تدابیر پیشگیرانه ناظر بر موقعیت ها40
مبحث اول :تبیین پیشگیری وضعی از جرم و شیوه های آن40
گفتار اول: مفهوم پیشگیری وضعی40
گفتار دوم : شیوه های پیشگیری وضعی از جرم42
بند اول : دشوار یا نا ممکن نمودن وقوع جرم42
بند دوم: انگیزه زدایی43
مبحث دوم :صورت های پیشگیری وضعی از جرم در اسلام43
گفتار اول : اقدامات44
بند اول :امر به معروف و نهی از منکر44
بند دوم : کنترل و مبارزه با فساد جنسی48
بند سوم :حجاب51
گفتار دوم :کنش گران52
نهاد حسبه و محتسب52
نتیجه بخش دوم 55
بخش دوم :حدو مرز تدابیر پیشگیری وضعی از جرم در اسلام و شیوه های برون رفت از تزاحمات
فصل اول :حدو مرز پیشگیری وضعی در اسلام60
مبحث اول: حريم خصوصی مهمترین چالش فرا روی پیشگیری وضعی در اسلام60
گفتار اول :مفهوم و مصداق حریم خصوصی61
بند اول : مفهوم حريم خصوصي63
بند دوم :مصادیق حریم خصوصی72
الف :حريم خصوصي منزل72
عنوان صفحه
ب :حريم خصوصي بدني72
ج : حريم خصوصي رواني74
گفتار دوم : معيار شناخت حريم خصوصي75
فصل دوم : شیوه های برون رفت از تزاحمات با نگاهی بر حق الله و حق الناس78
مبحث اول: محدودیت های پیشگیری وضعی از جرایم حق اللهی و حق الناسی79
گفتار اول: مفاهیم و مصادیق جرايم حق اللهي و حق الناسی79
بند اول : مفهوم و مصداق جرايم حق اللهی79
بند دوم : مفهوم و مصداق جرايم حق الناسی81
گفتار دوم: حكم تزاحم حريم خصوصي و پيشگيري وضعي در جرايم حق اللهي و حق الناسي83
بند اول: بررسي وضعيت حريم خصوصي و پيشگيري وضعي در جرايم حق اللهي85
بند دوم: تزاحم پيشگيري وضعي و حريم خصوصي در جرايم حق الناسي93
نتیجه بخش سوم100
فهرست منابع 102
بخش اول
مقدمه
الف:طرح بحث و اهميت موضوع
بموجب بند 5 اصل یکصد و پنجاه و ششم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران از جمله وظایف قوه قضاییه « اقدام مناسب برای پیشگیری از وقوع جرم و اصلاح مجرمین» می باشد که حصول این مطلوب و دستیابی به آن در انطباق با بهره وری از دستاوردهای عقل بشری در حوزه مذکور، در بستر فرهنگی و اعتقادی جامعه میسر خواهد بود. دولتها در برخورد با جرم و مجرمین دو رویکرد را مد نظر قرار می دهند که علیرغم گوناگون بودن مقسم در تقسیم بندی فوق الذکر ماهیت امر دارای جوهره ای واحد است. در این گفتار بعنوان مقدمه طرح پیشنهادی، دو رویکرد مزبور را تحت عنوان 1- سیاست های کیفری (سرکوب گرایانه) ،2- سیاست های غیر کیفری (پیشگیرانه) نامگذاری می نماییم.
در بخش نخست سیاستهای کیفری یا سرکوب گرایانه را آن دسته از اقدامات دولتها می نامیم که در جهت اعمال حاکمیت و تأمین امنیت در چارچوب مجازاتها به مرحله اجرا گذارده میشوند و در قوانین جاری ما به پنج دسته: حدود، قصاص، تعزیرات، مجازاتهای بازدارنده و اقدامات تأمینی وتربیتی تقسیم می شوند. گرچه در خصوص دو نوع اخیر، تعریف روشنی از مصادیق آن و چهارچوب های مد نظر قانونگذار وجود ندارد لکن اثرات اجتماعی و کیفری خود را به مجموعه مجازاتهای مندرج در قوانین تحمیل می کنند.
اما در خصوص بخش دوم و سیاستهای غیر کیفری یا پیشگیرانه که معطوف به اندیشه ورزی متفکران در حوزه علوم جزا و جرم شناسی است، رویکرد نخست – پیشگیری اجتماعی – که حد و مرز آن گسترده و دارای لایه های گوناگونی است از جمله تلاش در جهت ارتقاء آگاهی و دانش حقوقی افراد جامعه، بهبود وضعیت اقتصادی و معیشتی فرهنگ سازی در بستر مولفه های دینی و فرهنگی جامعه و … می باشد اما پیشگری وضعی بعنوان رویکرد دوم این بخش، معطوف به بکارگیری ابزار و وسایل، لوازم متناسب و اقدامات موثری است که فرد مجرم را از به فعلیت رسانیدن اندیشه مجرمانه خود تحت تأثیر و اجبار اقدامات مذکور باز دارد. لذا به دلیل ماهیت غیر سرکوبگرایانه این چنین اقداماتی، آنها را در زمره سیاستهای پیشگیرانه تقسیم بندی میکنند این مقوله به مانند سایر مقولات در حوزه علوم انسانی، نیازمند نگاه بومی است بدین معنا که در جوامع مختلف و در بسترهای مختلف فرهنگی و اجتماعی می باید با ویژگیهای بومی و فرهنگی جوامع مذکور تطبیق یافته تا بتواند به اهداف عالیه خود دست یابد حالیا اگر بستر فرهنگی و اجتماعی و مهم ترین مولفه جامعه ایرانی را مذهب توصیف کنیم که نزدیک ترین توصیف به واقع خواهد بود. لازم است تا با در معرض پرسش قرار دادن نحوه تقابل این دو مقوله یعنی (دین و عقل) به بازشناسی چالشهای موجود میان متون مقدس همچون قرآن کریم و نهج البلاغه، با پیشگیری وضعی به مثابه دستاورد عقل مدرن بپردازیم. لذاست که پژوهش مزبور به دنبال تبیین محدودیتهای پیشگیری وضعی در نگاه اسلام می باشد.
اهداف تحقیق
پیش فرض پژوهش، برتری روشهای پیشگیرانه در مقایسه با شیوه های سرکوب گر در مقابله با جرم و جنایت می باشد. این پیش فرض مقتضی آنست که به شیوه پیشگیری وضعی بعنوان یکی از دو قسم سیاستهای غیر کیفری نگاه ویژه ای گردد همچنین با تأمل در این واقعیت که مقوله مذکور- پیشگیری وضعی- بعنوان دستاورد عقل مدرن در حوزه اجتماعی نیازمند بومی سازی است.
بدنبال تبیین این مقوله از طریق بررسی نقاط تضاد یا تناقض آن با آموزه های قرآنی نظیر آیه شریفه (یا ایهاالذین امنوا اجتنبوا کثیراً من الظن ان بعض الظن اثم و لا تجسسوا (حجرات 12)) در زمینه ممنوعیت هر گونه تجسس و اعمال محدودیت در زندگی خصوصی و شخصی افراد میباشد
اینکه برخی آموز های دینی و بویژه تعالیم قرآنی در سطحی مطرح می شود که بکلی با برخی از مصادق « پیشگیری وضعی» در تناقض هستند، فرضیه این پژوهش و تبیین نقاط برخورد، مسأله پژوهش و دستیابی به مصادیق آن به تفکیک اهداف این پژوهش می باشند.
ضرورت پژوهش
حوزه مزبور را می توان در ضرورت بومی سازی مفاهیم و مقولات علوم انسانی جستجو کرد که در بستری دیگر و در بطن مولفه های متفاوت فرهنگی دیگر متولد شده و رشد کرده اند و حال با ورود به ساحت فرهنگ دینی و اسلامی ما، می بایست به شیوه انطباقی خود را با آموزه های دینی سازگاری دهند به حدی که بتواند در بستر فرهنگی خاص نیز رشد کرده و به بار بنشینند؛ از سوی دیگر استفاده از نظریات و دیدگاههای سیاست جنایی اسلامی و راهبردهای نوین دانش پیشگیری در قالب پیشگیری وضعی و کاربردی نمودن آن در جامعه مستلزم آن است که جایگاه این شیوه ها در متون منابع اسلامی بررسی شده تا از طریق تدوین شیوه های عملی به راهکارهای موثر و قابل اجرا در جامعه خودمان با ویژگی ها و شرایط منحصر به فرد دست پیدا کنیم.
مبانی نظری
موضوع شامل بررسی سیاستهای اعمال شده توسط دولتها در برخورد با جرم و جنایت و تقسیم آن به دو شیوه کیفری و غیر کیفری بوده و در هر مقوله با استناد به نظرات و دیدگاههای معتبر به تشریح موضوع خواهیم پرداخت. نوآوری پژوهش در طرح پرسش بنیادینی است که به شالوده اصلی پژوهش مربوط است؛ که آیا پیشگیری وضعی با آموزه های دینی در تضاد میباشد و اگر پاسخ بدان مثبت فرض گردد بصورت مصداقی در کدام حوزه ها این تضاد نمایان میگردد.
سوالات اساسی تحقیق
1- آیا پیشگیری وضعی در اسلام بی قید و حد است یا دارای محدودیت می باشد؟
2- در فرض محدود بودن، شاخص و قید و حد این محدودیت چیست؟
فرضیه تحقیق
1-پیشگیری وضعی از جرم در اسلام و به طور خاص پیشگیری وضعی بی حد و قید نیست و توسل به آن به اینگونه نیست که به هر روشي مجاز و ارزشمند باشد بلکه رعایت اصول و ضوابطی ضرورت دارد یا به عبارت دیگر پیشگیری وضعی بی حد و بند نیست و توسل آن به هر طریقی مجاز نمی باشد.
2- محدودیت مداخلات پیشگیرانه وضعی حفظ کرامت انسانی و حقوق بنیادین انسان می باشد.
روش تحقیق
بابهره گیری از منابع مستقیم و غیر مستقیم مرتبط با موضوع، مقالات و کتب تألیف یا ترجمه شده ابتدا دستاوردهای جامعه علمی در زمینه تبیین مبانی پیشگیری وضعی از جرم بررسی میشود و سپس با بررسی مقایسه ای میان تفاسیر معتبر قرآن و نهج البلاغه، دیدگاههای شارع مقدس اسلام در خصوص موضوع تحقیق مورد بررسی قرار خواهد گرفت.
سابقه علمی
در طی چند سال گذشته مقالات متعددی مرتبط با موضوع پیشگیری وضعی در داخل و خارج به چاپ رسید و در خصوص پیشگیری در قرآن و پیشگیری وضعی با نگاهی به سیاست جنایی اسلام تحقیقاتی صورت گرفته که در فهرست منابع بدان اشاره می شود و مورد بهره برداری قرار گرفته است لکن تمامی منابع بررسی شده صرفاً به تدابیر پیشگیری وضعی بدون نگرش به محدودیتهایی که می توان با توجه به آموزه های دینی و اسلامی مطرح نمود پرداخته اند. لذا موضوع تحقیق امری است که سابقه تحقیق و پژوهش در آن وجود ندارد هر چند درآثار غیر مستقیم و پراکنده مطالبی یافت شد. که به صورت جزئی به موضوع پرداخته و مورد استفاده و بهره برداری قرار گرفته اند ازجمله: كتاب پيشگيري وضعي از جرم با نگاهي به سياست جنائي اسلام سيد محمود مير خليلي و كتاب پيشگيري از جرم در قرآن نوشته جعفر رشادتي كه ضمن پرداختن به موضوع پيشگيري در اسلام و قرآن به نحو جزئي اشاره اي نيز به محدوديت ها داشته اند .
پلان
مباحث را در 2 بخش کلی با عنوان های « تدابیر پیشگیرانه سیاست های جنایی اسلام» و « حدو مرز تدابير پيشگيري وضعي در اسلام و شيوه هاي برون رفت از تزاحمات » مطرح می نماییم. در بخش اول ، طی دو فصل تدابیر پیشگیرانه اسلام ناظر بر اشخاص و ناظر بر موقعیت ها را مورد بررسی قرار می دهیم. بخش دوم را نیز طی دو فصل با عنوانهای « حریم خصوصی، مهم ترین چالش پیش روی پیشگیری وضعی در اسلام» محدودیت های پیشگیری وضعی از جرایم حق الهی و حق الناسی مورد مطالعه قرار می دهيم.
بخش دوم

تدابیر پیشگیرانه سیاست جنایی اسلام
به دنبال وقوع پدیده مجرمانه، پیش گیری از جرم، به یکی از دغدغه های اصلی بشر تبدیل گردید که در هر عصری مطابق با فرهنگ و تمدن آن زمان به صورت های مختلف، نمود پیدا می کرد. در دوران باستان شیوه های مرسوم کیفر و مجازات نسبت به مجرمین اعمال مي گرديد؛زیرا رویکرد ناظر به پدیده مجرمانه، یک رویکرد تک بعدی و بزهکار محور بود. تصور بر این بود که با مجازات بزهکار، نظم اجتماعی اعاده می گردد و دیگران نیز از چنین عکس العمل هایی در قبال نقض قانون و ایجاد ناامنی ،عبرت می گیرند. اما با مرور زمان و پیشرفت تمدن بشری از سده نوزدهم،بینش افراد نسبت به بزه گسترش یافت و به جرم به عنوان پدیده مجرمانه ای نگریسته شد که عوامل متعددی در وقوع آن ایفاي نقش می کند.چنین نگرشی در ارائه راه حل های نوین در پیشگیری ازجرم موثر واقع گردید و نه تنها بزهکار، بلکه بزه دیده و محیط اجتماعی و … نیز مدنظر قرار گرفت. این دیدگاه علمي روش های پیشگیری را تنها ناظر به بزهکار نمي دانست بلکه جهت جلوگیری از وقوع این پدیده، ابعاد مختلفي را شناسايي و معرفي نمود و با ارائه تدابیری، با توجه به نقش بزه دیده، موقعیت و محیط اجتماعی، سبب شد بزه و بزهکاری به طور موثرتری کنترل گردد. امروزه جرم شناسان با توجه به چنین ديدگاه عالمانه و جامعي پیشگیری را بر مبناهای متفاوتی، به گروه های مختلفی تقسیم مي نمايند. نظیر پیشگیری کیفری و غیر کیفری، پیشگیری اجتماعی و وضعی، پیشگیری اولیه، ثانویه و ثالث و …
در سیاست جنایی اسلام، نیز بحث پیشگیری مورد عنایت بسیار قرار گرفته و از آنجا که هدف این دین، به عنوان کاملترین دین در تاریخ تمدن بشر، رساندن انسان به کمال و تامین سعادت دنیوی و اخروی وی می باشد، می توان گفت که تمامی اوامر و نواهی شارع مقدس اسلام به نوعی جنبه پیشگیرانه دارد تا انسان را از افتادن در ورطه گناه و سقوط از شان و مرتبه انسانیت نجات دهد. لذا با عنایت به چنین هدف مقدس و عظیمی، و همچنین دستورات مبین این دین که از کم اهمیت ترین مسائل غفلت ننموده، می توان به دیدگاه همه جانبه و کامل دین اسلام جهت پیشگیری از وقوع پدیده مجرمانه پی برد.
از آنجا که گستردگی مباحث دین اسلام در این خصوص در این تحقیق، نمی گنجد، لذا در این بخش، طی دو فصل تدابیر پیشگیرانه اسلام را در خصوص اشخاص و موقعیت ها مورد بررسی قرار می دهیم.
فصل اول: تدابیر پیشگیرانه ناظر به اشخاص
«انسان به عنوان موجودی اجتماعی بلافاصله پس از تولد و حتی قبل از آن نیز تحت تاثیر محیط اجتماعی قرار دارد و شخصیتش در تعامل با محیط اجتماعی پیرامون وی شکل می گیرد. این محیط اجتماعی متشکل از محیط اجتماعی کلان و خرد است. در بعد محیط اجتماعی کلان فرد تحت تاثیر سیاست گذاری های کلان اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی است که در قالب پیشگیری جامعه مدار در جرم شناسی کلان از آن بحث می شود و در بعد محیط اجتماعی خرد یا نزدیک به خرد نهادهای جامعه پذیری نخستین که فرد اولین ارتباطات اجتماعی را با آنان برقرار می کند یعنی خانواده، مدرسه، گروه همسالان و رسانه(در قالب پیشگیری رشد مدار) مورد بحث قرار می گیرد. »
سیاست جنایی اسلام بر پیشگیری از وقوع جرم تاکید فراوان دارد. «در تعالیم دینی، تربیت انسانها ایجاد محیط سالم برای کار و زندگی، احترام به حقوق افراد، تحکیم بنیان خانواده، انفاق و نیکوکاری و دستگیری از تهی دستان و ده ها عنوان دیگر، همگی بر پیشگیری اجتماعی از وقوع جرم تاکید دارند. از طرفی در جامعه اسلامی زمامداران موظف هستند با توزیع عادلانه امکانات و رفع فقر، زمینه بزهکاری را از بین ببرند. ثانیاً با ایجاد موانع لازم، فرصت ها و موقعیت های مناسب جرم را از افراد خاطی بگیرند تا بسیاری از جرایم قابل ارتکاب نباشد.»
از آنجا که اسلام، انسان را موجودی پیچیده و چند بعدی می داند که در تعامل با محیط پیرامون خود، هم تحت تاثیر قرار می گیرد و هم بر محیط اطراف خود، اثر می گذارد، لذا جهت پیشگیری از جرم، در این زمینه دستورات و توصیه های بسیار زیادی وارد شده است.
در این فصل، طی دو مبحث، «تدابیر پیشگیرانه در سطح خرد» و «تدابیر پیشگیرانه در سطح کلان» مورد مطالعه قرار می گیرد. در این دو مبحث درصدد دانستن این مطلب هستیم که اسلام چه راهکارهایی را پیش بینی کرده تا بوسیله آن، ریشه بزهکاری خشکانده شود و افراد اساساً به سوی بزهکاری نروند.
مبحث اول: تدابیر پیشگیرانه در سطح خرد
منظور از جهت گيري هاي پيشگيرانه اسلام در سطح خرد، توصيه ها و دستورات پيشگيرانه اي است كه اسلام رعايت آنها را در محيط هاي اجتماعي كوچك لازم مي داند. اين محيط هاي اجتماعي خرد يا نزديك به خرد محيط هايي است كه فرد اولين ارتباطات اجتماعي خود را از آنجا آغاز مي كند. مثل خانواده، مدرسه،‌گروه همسالان و رسانه؛ به عبارت ديگر اقدامات پيشگيرانه اسلام در قالب پيشگيري رشد مدار در اين مبحث طي سه گفتار تدابير فردي و شخصيتي، تدابير خانوادگي ،تدابير ناظر به ارتباطات و تعاملات اجتماعي، مدنظر قرار مي گيرد.
گفتار اول: تدابیر فردی و شخصیتی
اسلام با محوریت تعلیم و تربیت فردی سعی در پرورش انسانی دارد که از لحاظ روحی و روانی، اخلاقی و اعتقادی، فردی متعادل بوده و از هر گونه گناه و انحراف به دور باشد. به عبارتی، وجود عنصری به نام اراده و اختیار در وجود انسان است که به وی ارزشی متعالی و الهی داده و وی را از دیگر موجودات متمایز ساخته است و بر همین مبناست که اسلام، انسان را در انتخاب دین آزاد گذاشته و پیمودن راه سعادتی را ارزشمند می داند که با میل قلبی و از روی اختیار، انتخاب شده باشد و هر گونه جبر و اعمال قدرتی را در این خصوص ممنوع می سازد.
بر طبق آموزه های اسلام، می توان دو عامل کلی را در خصوص عوامل موثر فردی شخصیتی جهت پیشگیری ازجرم نام برد. 1- عوامل اعتقادی 2- عوامل عبادی
بطور کلی عوامل اعتقادي و عبادی بیشتر شخصی و درونی می باشند ؛گرچه ممکن است نمود بیرونی نیز داشته باشد و در قالب اعمالی جلوه گر شود اما اساس و هدف از انجام آن ها ایجاد نیروی باز دارنده درونی از گناه می باشد که در اسلام از آن به تقوا یاد می شود. «تقوی از ماده «وقایه» به معنای نگهداری چیزی در برابر اموری است که به آن ضرر و زیان می رساند، به تعبیر دیگر، تقوی یک نیروی کنترل درونی است که انسان را در برابر طغیان شهوت حفظ می کند.»
نمونه ای از توجه منابع اسلامی به اهرم های درونی را می توان در یکی از خطبه های نهج البلاغه دید. امام علی (ع) در این فراز می فرماید:
«و بدانید که هر کس از سوی خویشتن، یاری نشود به گونه ای که از درون برای خود، پند دهنده و باز دارنده ای داشته باشد، از سوی دیگران، برای او هیچ باز دارنده و اندرز دهنده ای نخواهد بود. »
در نتيجه مي توان گفت اگر نتوان چنين نيرويي را در افراد بيدار كرد و آنها را تشويق نمود كه از جرم و گناه دوري كنند، از آنجايي كه خداوند نيروي قوي بالقوه اي را در انسان به وديعه نهاده كه قدرت تسلط بركائنات را دارد و ميتواند همه چيز را تحت سيطره خود قرار دهد، هيچ كس و هيچ چيز نمي تواند جهت هدايت بشر و جلوگيري از ورود او به حيطه گناه، گامي بردارد.
در این گفتار عوامل اعتقادي و عبادی و اثرات آن را بر پیشگیری مورد بررسی قرار می دهیم.
بند اول- عوامل اعتقادي
عوامل اعتقادی، عواملی هستند که در باورها و عقاید انسانها ریشه داردو در نگرش انسانها به خود، جهان هستی و خالق شان موثر است .چنین دیدگاهی است که نحوه عملکرد و فعالیت انسان را در طول زندگی هدایت می کند و می تواند عامل تعیین کننده ای در سعادت یا شقاوت انسان محسوب گردد.
اساس و بنیان دیدگاه یک انسان مسلمان به اصول دین وی بر می گردد که شامل ایمان به خدا(توحید)،معاد، نبوت و همچنین امامت و عدل در خصوص اهل تشیع می شود .
الف- ایمان به خدا (توحید)
«از دیدگاه اسلام حقوق دارای منشا الهی است، منشا حقوق خداوند است، لذا در اسلام بین حقوق و مذهب هیچ جدایی وجود نداشته و ندارد. از منظر اسلام جرم، تجاوز به حقوق الهی و اقدامی علیه خداوند است. عموماً جرم به عنوان عمل افراد غیر معتقد یا عمل افراد سست ایمان به حساب می آید که آنها را در برابر انگیزه های مجرمانه، آسیب پذیر کند.»
بنابراين اعتقاد به خدا عاملي قوي در ايجاد تقوا محسوب مي گردد؛چرا كه اعتقاد به اینکه خداوند بالاتر از مکان و زمان است و بر همه چیز احاطه دارد و شاهد تمامی افکار و اعمال و گفتار انسانهاست، علاوه بر ایجاد حس عزت و اطمینان به نفس در انسان، خوفی نیز در قلب او شکل می گیرد که باعث ایجاد سد مقاومی در برابر اعمال ناپسند می گردد؛ چرا که توجه به حاضر و ناظر بودن خدا در تمامی لحظات زندگی، مسئولیت سنگینی را بر دوش مخلوق وی می گذارد و باعث متعهد شدن وی در قبال اعمالش می گردد. «مشروط بر این که ایمان به این مطلب در دل او جای گرفته و به صورت یک باور قطعی درآید. در حدیثی می خوانیم: «خدا را چنان عبادت کن که گویی او را می بینی و اگر تو او را نمی بینی، او تو را به خوبی می بیند.»
نقش توحید و خدا محوری در پیشگیری از این جهت نیز روشن می گردد که «خداوند متعال بر اساس صفاتی که دارد انسانها را از آنها بهره مند می سازد و این امر خود می تواند عامل پیشگیرانه در انحرافات باشد. منشا تمام نزاع و کشمکش بین آحاد بشر وجود اختلاف در منافع و اختلاف در اعتقادات و گرایشات است. اگر اهداف توحید در جامعه بشریت پیاده و گسترش یابد منشا اختلافات بر چیده می شود و زمینه ای برای برخورد بین افراد و وقوع بزه باقی نمی ماند.»به عبارتي، خدا محوري مركزي براي يكي شدن و كثرت اعتقادات مي گردد و افراد جامعه را به يكديگر نزديك مي سازد.
ب- معاد
اعتقاد فرد به وجود جهان و زندگی دیگری که در آنجا هم عذاب و پاداشی در انتظار اوست، طبعاً می تواند عامل موثری جهت جلوگیری از ارتکاب جرم و گناه باشد.
«ایمان به حسابرسی خداوند در روز قیامت، که فوق العاده دقیق و حساس است و ترازوهای سنجش عمل در قیامت آنقدر ظریف است که حتی کوچک ترین اعمال انسانی را وزن می کنند و به حساب می آورند. توجه به این امر بزرگ ترین اثر تربیتی را در بر دارد، زیرا کسی که می داند اعمالش حتی به اندازه یک ذره مورد محاسبه قرار می گیرد، امروز به حساب خود مشغول می شود.»
بنابراین « انسان پرورش یافته در نظام تربیتی اسلام، با اعتقاد محکم و قلبی به وجود نظام ثواب و عقاب، حسابرسی و محاسبه تک تک اعمال و رفتارها، و حتی نیات درونی، از مکانیسم درونی کنترل رفتار برخوردار خواهد شد که اثرات کارکردی خود را بر رفتار فرد خواهد گذاشت و آن عدم ترجیح خوشی و لذات و منافع زودگذر حاصل از گناه و انحراف بر عذاب و مجازات الهی و محروم ماندن از نعمت های فراوان در آخرت می باشد».
به عبارتي، وقتی انسان بداند كه اگر در اين دنيا خطايي از وي سر زند حقي را ضایع گرداند و … اگرچه در اين دنيا به هر دليلي مجازات نشود ولي در جهاني ديگر بايد پاسخ گوي اعمال خويش باشد و نمي تواند از بار مسئوليت كردارهايش شانه خالي كند، طبيعتاً بيشتر ازافكار و اعمال خويش مراقبت مي نمايد، بدون اينكه به كنترل كننده هاي بيروني نياز باشد. همچنین وجود نظام پاداش در اسلام به این معنی که «در اسلام ضمن توصیه به انجام کارهای نیک و تبیین ثمرات آن، کسانی که اعمال نیک را انجام می دهند، علاوه بر آنکه از ثمرات آن بهره مند می گردد، با انجام دادن کارهای نیک به آنها پاداش داده می شود. این امر از سیاست های تشویقی است تا افراد بیشتر به سوی انجام کارهای نیک کشیده شوند».
ج- نبوت و امامت
هدف از حضور انبیاء و ائمه الهی در طول تاریخ، همواره هدایت و پرورش انسانهای سالم بوده است و این، توجه خدای یکتا به پاکی و تزکیه انسانها رانشان می دهد تا فطرت الهی خود را آلوده نساخته و در نهایت به سعادت دنیا و آخرت نائل شوند. و بدین صورت با فرستادن انبیا، مسیر کمال را راحت نموده تا آنهاهمچون الگو و نمونه ای، بشارت دهنده و بیم دهنده باشند و در تشخیص سره از ناسره، آدمیان را راهنمایی نمایند. «تردیدی نیست که تعیین کارهای نیک و بدو تشریح سود و زیان و پاداش و کیفر آنها، عاملی است تا در روان آدمی، میل به انجام کار نیک و بیم از ارتکاب کار ناپسند شکل گیرد و در پی آن، روح و روان انسانیت تاثیری فوق العاده یابد.»
پر واضح است كه وجود انسانهاي كاملي كه راه سعادت را پيمودند و با طی مسير پر مخاطره و سختي به هدف آفرينش انسان كه كمال است، رسيده اند، در تقويت اراده افراد در پيمودن چنين راهي و استفاده ازتجارب و راهنمايي شان بسيار موثر خواهد بود. بودن چنين كساني که راه حل، تصحيح لغزش ها و خطاها را مي دانند، احساس امنيتي را بر اين اساس ايجاد مي كند كه هميشه راه بازگشت وجود دارد و نااميدي از شكست را در اين مسير ريشه كن مي سازد. اين نكته نه تنها در پيشگيري عام ازجرم موثر است بلكه تاثير خود را در پيشگيري خاص يا تكرار جرم نمايان مي سازد.
د- عدل
یکی از اصول و پایه های اساسی دین اسلام که مبنای مهم اعتقاد یک مسلمان به شمار می رود، اعتقاد به عدل الهی است؛اعتقاد به اینکه نظام هستی بر اساس عدل و توازن و استحقاق ها و قابلیت ها بوجود آمده و هیچ گونه ظلمی از سوی خدا به جهان هستی اعمال نمی شود و خداوند از این صفت منزه و پاک است.
«عدل الهی با عدل بشری به جهت رابطه خالق و مخلوق قابلیت قیاس ندارد و طبق آیه 7 سوره الرحمن عدل ترازوی خدا در امر آفرینش است «و السماء نعمها و وضع المیزان» در ذیل همین آیه است که رسول خدا فرموده است: «بالعدل قامت السموات و الارض»زماني كه فرد به عدل الهي اعتقاد داشته باشد، در برابر مشكلات مقاومت تر مي گردد ؛چرا كه مي داند وراي همه اين سختي ها حكمتي از جانب خداوند متعال نهفته است كه علتش از ديد وي پنهان است. لذا به دليل چنين اعتمادي درصدد حل مسائل زندگي در حد توانايي خود برآمده و بقيه را به خداوند واگذار مي نمايد. بنابراين خدا، قدرتي در درونش ايجاد مي نمايد كه در برابر وسوسه ها، سستي از خود نشان نمي دهد و بدين ترتيب از گناه دوري مي نمايد.
«اجرای عدالت نقش بسزایی در کاهش و پیشگیری از بزهکاری دارد. تاکید به عدل الهی و اجرای عدالت توسط حکومت اسلامی در قرآن، علی رغم تفاوت های مبنایی عدل الهی و عدل بشری موید این نقش است .نکته جالب اینکه اجرای عدالت در پیشگیری از چنان اهمیتی برخوردار است که مجمع عمومی سازمان ملل، طی تصمیم شماره 119/56 و از کنگره یازدهم (2005 بانکوک) در تاریخ 19 دسامبر 2001 عنوان کنگره های پنج سالانه پیشگیری از جرم و اصلاح بزهکاران را به پیشگیری از جرم و عدالت کیفری تغییر داد. »
بند دوم- عوامل عبادی
اعمال و مناسک عبادی یا فروع دین، تکالیف فردی و رفتاری اند که از جانب خدا بر پیامبر تشریع شده و بر کلیه مسلمانان واجب شده است. این اعمال عبادی وسیله ای جهت تقرب به خدا، معرفت شناسی خویشتن، خالق یکتا و جهان هستی می باشد که در اسلام نماز، روزه، حج، جهاد، خمس، زکات و امر به معروف و نهی از منکر و جهاد به عنوان فروع دین شناخته شده اند و انجام آنها بر مسلمانان واجب است.
انجام این اعمال بطور مستقیم و غیر مستقیم در ایجاد و تقویت نیروی خود کنترلی درونی یا همان تقوا، موثر است که نتیجه آن دوری از گناه و انحراف می باشد.
الف- نقش نماز
طبق آیه 45 سوره عنکبوت که می فرماید :«همانا نماز انسان را از فحشا و منکر باز می دارد.» ، نقش نماز در زندگی فردی و اجتماعی مشخص می گردد. «کسی که روزی 5 بار در برابر قادر متعال قرار گیرد، به نماز بایستد و با خالق خود راز و نیاز کند، به مراتب کمتر از کسی که توجهی به رب الارباب ندارد، در ورطه هلاک و نابودی می افتد و گرفتار ظلم و تجاوز به حقوق دیگران نمی شود. تحقیق و تجربه نشان داده که عبادت و معنویت، در جلوگیری از ناهنجاری ها و بزهکاری اجتماعی و فرهنگی بسیار موثر است. »
بر اساس آیات قرآنی و آموزه های اسلامی ،نمازنخستین ویژگی انسانهای خود ساخته است که با آن،ارتباط خود را با خدا حفظ می کنند و مانع از غفلت و غرور خود و فرو رفتن در شهوات واسارت درچنگال شیطان وهوای نفس می شوند.
همچنین «در آیات مختلفی از قرآن کریم،به عوامل روحی و روانی که موجب انحراف و بزهکاری و بطور کلی جرم می گردد،اشاره شده است.خود پرستی اضطراب، حرص، طمع، جهل و … در این زمره محسوب می شوند. نماز با ایجاد اطمینان الهی می تواند از عوامل موثر در کاهش اضطراب باشد. طبق آیه 28 سوره رعد که می فرماید: «الا بذکرالله تطمئن القلوب» در واقع طمانینه و آرامش و جلوگیری از تزلزل و اضطراب و تردید و آرامش باطنی با ذکر و یاد خداوند متعال در همه حالات پیدا می شود.»
وجود چنین طمانینه و آرامشی نقش بسزایی در کاهش و پیشگیری از جرم ایفا می کند؛ چرا كه اين اطمينان ،به وي اعتماد به نفس مي دهد كه بتواند در مسير زندگي گام بردارد؛ زيرا مي داند تنها نيست ونيرويي مطمئن، كه قدرتش بالاترين قدرتهاست حامي اوست و مي تواند با توكل به وي از الطاف وي بهره برده و مسائل خويش را حل نمايد. ضمن اينكه وقتي انسان در برابر قدرت مافوق قدرتها خم مي شود نه تنها از هيچ قدرتي در دنيا نمي هراسد بلكه اگر خود وي از قدرتي برخوردار باشد، مي داند كه در برابر او هيچ است .لذا غرور كاذب وي را نمي گيرد و با تكيه بر قدرتش به كسي ظلم نمي كند بلكه سعي مي كند ياريگر مظلومان باشد و گرهي از گره هاي جامعه را بگشايد و اين حس تواضع در كنار قدرت مي تواند انسان متعادلي را بوجود آورد كه سعادت دنيا و آخرت خويش را با پرستش خداي يكتا تامين نمايد.
ب- نقش روزه
روزه از بزرگترین عبادات اسلام که در امت های پیش از اسلام نیز در روزهای خاص و به اشکال گوناگون وجود داشته، در تلطیف روح و تقویت اراده انسان در مقابل غرایز و شهوات بسیار موثر است. بر طبق آیه 183 سوره بقره از فوایده روزه، تقوی ذکر شده است . این پرهیزکاری از راه روزه و خودداری از خوردن و آشامیدن و شهوت جنسی به دست می آید. علاوه بر آن، سلامتی بدن و جسم و نهایتاً سلامتی روح و روان آدمی از دیگر فواید روزه است.
«روزه یک درس مساوات و برابری در میان افراد اجتماع است .با انجام این دستور مذهبی، افراد متمکن ،هم وضع گرسنگان و محرومان اجتماع را بطور محسوس در می یابند و هم با صرفه جویی در غذای شبانه روزی خود می توانند به کمک آنها بشتابند».پر واضح است كه وقتي روح همدلي و مساوات در ميان افراد جامعه برقرار شود، ثروتمندان با درك وضعيت فقيران به آنها كمك مي كنند و در نتيجه سطح اقتصادي جامعه رشد مي كند و بدين ترتيب در حل مسائل اجتماع مشاركت مي ورزند. از طرف ديگر، روح انسان مدتي مجال رشد بيشتري مي يابد ؛چرا كه با روزه گرفتن توجه به بعد حيواني جسم كمتر مي گردد و به دنبال آن تامل در خصوص هدف اصلي زندگي بیشتر می شود و روح فرصتي براي خودنمايي مي يابد و همين به تقويت كنترل كننده دروني يا تقوا كمك شاياني مي نمايد.
همانطور كه گفتيم مهم ترين عامل جلوگيري از ارتكاب و گناه در اسلام، تقوا مي باشد و اگر اين عنصر در كنه وجود آدمي، رشد يابد، هيچ دغدغه و وسوسه بيروني نمي تواند وي را به سوي گناه بكشاند .قوي بودن اين عامل با توجه به زندگي نامه هاي پيامبران و ائمه به خوبي قابل درك است.
ج- نقش حج
یکی دیگر از ارکان و مبانی اسلام حج است. «فلسفه تشریع حج مانند دیگر عبادات علاوه بر جنبه تربیتی و پرورشی آن که شامل تطهیر و پاکی قوای جسمی، فکری و روحی و نهایتاً کسب مکارم و فضایل اخلاقی و بازگشت به توحید و فطرت نخستین خود می باشد، جنبه اجتماعی آن نیز می باشد. چنانکه در آیه 96 سوره آل عمران، اولین خانه برای عبادت خدا و هدایت بشر کعبه است که مربوط به گروه و نژاد خاصی نبوده و همه انسانها در برابر او یکسان و برابرند و در نزد همه ادیان اعم از هندوها و صائبان فارسی زبان کلدانیان، زردتشتیان، یهودیان، ومسیحیان و اعراب جاهلی به دلیل و عقیده های خاص محترم بوده است».
«شرط استطاعت که به توانایی حج رونده تاکید می کند، با لحاظ عبادی بودن حج و قصد الهی یعنی قربت، با خود این پیام را دارد که تحصیل اموال و دارایی ها بایستی مشروع باشد. وجوب حکم حج از ناحیه خداوند متعال برای افراد مستطیع در واقع راهنمای خوبی برای دوری از انحراف و بزهکاری است. »
«حج واجد روزه است، زیرا حج گذاری که قربانی نیابد، باید سه روز در حج و هفت روز در هنگام بازگشت روزه بگیرد و همچنین هم نکاتی که درباره نماز وارد شده در حج نیز تحقق می یابد، زیرا در حج طواف تشریع شده که خود نماز است .همچنین حج گزار به برکاتی که در زکات است، دست می یابد، زیرا در حج، انفاق مالی و ایثار نابود کننده بخل که در نهان مردم نهادینه شده ، وجود دارد و حج جانها را از آلودگی به این بخل در امان می دارد وهر کس از بخل خویش درامان نگاه داشته شود از رستگاران است.»با توجه به اينكه درعمل عبادي حج به گونه اي توجه به تمام اصول و فروع دين از جمله نماز، روزي، زكات و… قابل مشاهده است، مي توان گفت كه انجام چنين عملي با ايجاد آثارفردي و اجتماعي كه دارد، نقش بسيار موثري در كاهش جرم ايفا مي كند. زيارت خانه خدا و انجام عبادات مخصوص به آن، انسان را مدتي از دنياي فاني جدا كرده و به آفريننده و مبدا هستي، وصل مي نمايد كه چنين اتفاقي، تحولي عظيم در شناخت خالق جهان و پهنه گيتي مي تواند ايجاد كند. واضح است كسي كه شناخت بهتري از خداي خويش و دنياي اطرافش داشته باشد، افكار، گفتار و كردار نيكوتري را پيشه مي كند و خود را در دنياي فاني و توجه صرف به بعد پست اين دنيا گرفتار نمي سازد و ارزش هاي والاتري را براي خود بر مي گزيند. لذا وقتي افراد جامعه به سوي ارزش هاي والا گرايش پيدا نمايند و هدف متعالي تري را دنبال كنند ،از انجام اعمالي كه روح و دنياي اطرافشان را آلوده سازد، دوري مي نمايند و افراد ديگر را نيز به سوي حق دعوت نموده و در جلوگيري از سقوط ديگران به ورطه جرم و گناه همكاري مي نمايند.
د- نقش جهاد
جهاد در راه خدا یکی از فروع دین است که هم جهاد با کفار و مشرکین را در بر می گیرد و هم جهاد با نفس . همانگونه که از معنی لغوی آن استنباط می شود، «جهاد هر گونه تلاش و کوشش در راه خدا و تلاش برای انجام نیکی ها و مبارزه با هوس های سرکش (جهاد اکبر) و پیکار با دشمنان ظالم و ستمگر (جهاد اصغر) دانسته اند.» مستنبط از آیات قرآن کریم این است که« قرآن ابتدا به ساکن جنگ و قتال را تجویز نمی کند مگر اینکه اساس دین یا حکومت اسلامی به خطر بیفتد و به این جهت جهاد می تواند از نگاه پیشگیری اثر باز دارندگی داشته باشد.»
«برنامه آزمون الهی، جهاد با هوای نفس و مبارزه با دشمنان سرسخت برای حفظ ایمان و پاکی و تقوای برنامه خود انسان است و گرنه خداوند وجودی است نامتناهی از هر نظر و هیچ نیازی ندارد که بوسیله اطاعت یا عبادت بندگان برطرف شود. کمبودی ندارد که دیگران به او بدهند بلکه دیگران هر چه دارنداز او دارند،از خودشان چیزی ندارند.»
با عنایت به مفهوم جهاد که به جهاد اکبر و جهاداصغر تقسیم شده است،هر دو شق آن مبارزه با مفاسد و انحرافات است چه انحرافات نفسانی و درونی و چه انحرافات عینی و خارجی.
پس عملکرد جهاد با هر دو معنی آن، برخورد با انحراف است و اثر مستقیم آن جلوگیری از وقوع و بروز انحراف است.پس مي توان گفت تاثیر اصلی جهاد پیشگیرانه است؛زيرا با دعوت افراد به جهاد بويژه جهاد با نفس يعني مبارزه با هوي و هوسهاي دنيوي .وقتي افراد به اين دعوت پاسخ گفته و سعي در غلبه بر وسوسه هاي دروني نمايند، مسلم است كه بدون نياز به زور و اجبار يا تهديد و رعب از مجازات، با اراده خويش از ارتكاب جرم و گناه دست مي كشند.
ه- نقش زکات و خمس
پرداخت زکات در آیه 110 سوره بقره ذکر شده است. اهمیت آن به قدری است که در آیه 7 سوره فصلت ،ترک کنندگان را کافر و در آیه 56 سوره نور، پرداخت کنندگان را مشمول رحمت خدا دانسته است. در روایتی از امام صادق آمده: «اگر همه مردم زکات اموال خود را بپردازند،مسلمان فقیر و نیازمندی باقی نمی ماند… و مردم فقیر و گرسنه و برهنه نمی مانند مگر به خاطر گناه ثروتمندان»
موارد مصرف زکات در آیه 60 سوره توبه آمده که شامل فقرا، مساکین، عوامل جمع آوری زکات المولفه قلوبهم (تشویق مالی جهت جلب محبت کسانی که انگیزه معنوی نیرومندی برای پیشبرد اهداف اسلامی ندارند) ،آزاد کردن بردگان ،ادای دین بدهکاران و درماندگان در راه می شود.
زکات اثر عبادی، اخلاقی و اجتماعی دارد. فرد به اعتبار پرداخت آن که انفاقی واجب است،در زمره متقین قرار می گیرد.
«زکات عامل تعدیل ثروت، تشکر عملی از داده های الهی، موجب کاهش فاصله طبقاتی و زدودن کینه بین فقیران و ثروتمندان ، کاستن وابستگی مادی و دنیا طلبی انسان، زنده ساختن روح سخاوت و رحمت در انسان، پشتوانه تامین اجتماعی محرومان، محرومیت زدایی، داروی بیماری های غفلت از یاد خدا و بهره کشی از مردم ، تنگدستی ، طغیان ، عیاشی و تکاثر، موجب افزایش گرایش به اسلام و نموداری از نظام اسلامی است.زمینه ساز عدالت اجتماعی، فقر زدایی، محبوبیت بین المللی، تامین کارمندان ، آزادی بردگان و افراد در بند، به حرکت در آوردن نیروها، حفظ آیین و کیان مسلمانان و گسترش خدمات عمومی است.»
خمس، نیز مالیات ثابتی است که طبق آیه 41 سوره انفال موارد مصرف آن مشخص است و کلیه آثار شرایط و موارد زكات بر آن مترتب است. با این تفاوت که خمس طبق دستورات اسلام مالی است که در اختیار حکومت اسلامی قرار گرفته و حکومت اسلامی موظف است آن را صرف مصارف یاد شده در قرآن کریم نماید.
ناگفته پیدا است که با توجه آثار و برکاتی که از پرداخت خمس و زکات نصیب فردو جامعه می شود، این دو در کاهش فقر به عنوان یکی از مهم ترین علل بزهکاری، عامل قدرتمندی محسوب می شوند و در کاهش فرصت های بزهکاری نقش بی بدیلی را ایفا می نمایند.
و- نقش امر به معروف و نهی از منکر
امر به معروف و نهی از منکر به عنوان یکی از فروع دین و از جمله واجبات است که باید هر مسلمانی انجام دهد. از آنجائی که مفهوم، نحوه اجرا و … این فروع دین بسیار بحث برانگیز است و همچنین به عنوان یک تاسیس جدید در کاهش وقوع جرم می تواند موثر واقع شود، بحث در مورد آن را به فصل دوم موکول می کنیم.
بطور کلی با توجه به آزمون ها و اثرات اصول و فروع دين، بايد گفت كه ديدگاه اسلام بيشتر حول محور ايجاد تقويت كنترل كننده هاي دروني مي چرخد و از آنجا كه اسلام، انتخاب دين را آزاد گذاشته،با احترام به این آزادی ،درصدد است كه افراد با اراده خويش، درستكاري را انتخاب نموده و با ميل قلبي از ارتكاب جرم و گناه دوري ورزند. به نظر مي رسد اين تاكيد از يك جهت به اين دليل است كه اگر انساني راه هوي و هوس را انتخاب نمايد، تاثير نيروهاي بيروني جهت ايجاد مانع و دعوت وي به حق، ناچيز است و آنطور كه بايد و شايد نمي تواند تاثير گذار باشد. بنابراين ارزش نهادن به قدرت اختيار و انتخاب انسان ، محركي قوي جهت جلوگيري افراد از كشيده شدن به سوي گناه، به شمار مي رود.
گفتار دوم: تدابیر خانوادگی
خانواده مهم ترین سنگ بنای جامعه را تشکیل می دهد و اساسی ترین نهاد اجتماعی است .استحکام خانواده علاوه بر استحکام روحی و جسمی افراد، قوای کل اجتماع را نیز به همراه دارد و بلعکس، اگر خانواده متزلزل باشد نه تنها افراد را با مشکلات روانی و جسمی متعددی مواجه می کند، بلکه جامعه را به اضمحلال می کشاند. نقش خانواده در بزهکاری پیشگیری از دیدگاه اسلام پوشیده نمانده است. اسلام پرورش انسانهای سالم و معتدل را در گرو ایجاد خانواده ای سالم دانسته؛ بدین منظور با توجه به تمامی مراحل ایجاد یک زندگی از جمله انتخاب همسر و تربیت فرزندان و … برای تمامی سطوح توصیه های لازم و مفیدی را ارائه نموده است که در این گفتار در خصوص روابط همسران با یکدیگر و روابط والدین و فرزندان بحث می کنیم.
بند اول- روابط همسران با یکدیگر
نکاح بنیان طبیعی و مشروع خانواده است. « زن و مردی که خود را آماده پذیرفتن مسئولیت می بینند،کسانی که خود را شایسته پدر و مادر شدن می دانند و آنان که عشق خود را به هم جاودانه می پندارند ،به امضای این پیمان تن در می دهند. نکاح ،نخستین گام در راه لجام زدن به خودخواهی ها و پذیرفتن بار مسئولیت های اجتماعی است.»
«به طور طبیعی در سرشت بشر علاقه به اظهار مهر و محبت نهاده شده و در این میان همسر بهترین مورد اظهار و بروز این علاقه است .گرایش قلبی بین زن و مرد امری فطری است و تسکین بخشیدن این گرایش توسط ازدواج عامل ایجاد محبت راستین و پاکی افکار می گردد.» علاقه بین زن و شوهر و رسیدن به امنیت و آرامش در سایه آن، در آیات قرآن نیز مورد توجه قرار گرفته در آیه 21 سوره روم می فرماید: “خداوند برای شما همسرانی از جنس خودتان آفرید تا به آنان آرامش یابید و بین شما مهر و محبت قرار داد.”در جرم شناسي نيز نقش مودت بين زن و شوهر در استحكام خانواده مورد تاكيد قرار گرفته است.«زن و مرد از نگاه اسلام مکمل و موجب شکوفایی و پرورش یکدیگر می باشند. این ناآرامی های روانی و نبود تعادل روحی و بیماری های گوناگونی که ازترک ازدواج برانسان حاصل می شود ،گویای این مدعاست.» به همین علت خداوند زن و شوهر را به لباس یکدیگر تشبیه کرده؛ زیرا همسران یکدیگر را از انحرافات حفظ می کنند و عیوب یکدیگر را می پوشانند .کارکرد عاطفی خانواده از منظر اسلام آنقدر مهم است که خداوند در استثنایی ترین روابط میان زن و مرد طلاق را در آیه 229 سوره بقره مورد توجه قرار داده است.
پیمان همسری در زندگی انسان از اهمیت خاصی برخوردار است؛ زیرا موجودیت دو انسان را از جهات بسیاری به هم ارتباط می دهد و نخستین محیط زندگی نوزاد را بنیان می نهد و از این راه درجسم و جان و اندیشه و عمل و آینده او اثر بسیار می گذارد. ازدواج و تشکیل خانواده پیمانی مقدس است که جلوی بی بند و باری ها و آشفتگی های جنسی را گرفته و پسران و دختران جوان را وا می دارد که در چارچوب اصول و ضوابطی تن به حیات اجتماعی دهند و موجبات حفظ نسل را فراهم آورده و تربیت و سرپرستی آنها از این طریق بوجودمی آید و از پیدایش نسل بی اصالتی که بار سرپرستی واحدی بر دوششان نیست، جلوگیری به عمل آورد.
به همین دلیل است که پیامبر می فرماید:” نکاح سنت من است، پس هر کس از سنت من روی گرداند، از من نیست، هر که ازدواج کند، نصف دینش را به دست آورده است پس در نصف دیگر دین تقوای الهی پیشه کند.”
اسلام، به حقوق زن و مرد نسبت به یکدیگر توجه خاصی مبذول داشته و با تاکید بر رعایت آنها، خواهان دوام و پایداری خانواده است.
در آیه 7 سوره نساء نسبت به حق مالکیت مستقل زن و شوهر نسبت به ما ترک پدر و مادر و فرزندانشان اشاره شده و حق ارث زن و شوهر نسبت به یکدیگر را در آیه 11 سوره نساء بیان نموده است در آیه 19 سوره نساء مرد را منع نموده که زن را به بخشیدن مهریه اش مجبور کند؛زیرا اسلام مدافع حقوق زن است .«باز پس گرفتن مهریه بازور حرام است. تنها در صورتی که زن در معرض بی عفتی باشد ،مرد حق سخت گیری دارد.»در آيه 4 سوره نسا به وظيفه مرد نسبت به تامين معيشت زن، حفظ حقوق شوهر غائب توسط زن اشاره کرده است .در آیه 34 سوره نساء در مورد اطاعت زن از شوهر و همچنین در آیه 19 سوره نساء در مورد حس معاشرت این دو با یکدیگر صحبت نموده است.
در آیات 30-31 سوره نور حفظ فروج و چشم، از نامحرم برای مومنین و مومنات مورد تاکید قرار گرفته است که توجه به این مبانی و رعایت آنها راه انحراف و تزلزل در خانواده را مسدود می کند. طرح این بحث در محیط خانوادگی و اثر آن در جلوگیری از انحراف از این جهت موثراست که چنانچه طرفین – زوج و زوجه- به حقوق جنسی خود آشنا و نیز به آثارمنفی نگاه های نامحرم اطلاع پیدا کنند، در حریم خانواده این تیرهای شیطانی رسوخ پیدا نکرده و نهایتاً موجب فساد جامعه نیز نمی گردد در عین حال که زن و مرد مکلف به حفظ فروج هستند لیکن در مقابل هم مکلف به ادا تکالیف زناشویی خواهند بود.
آیه 222 سوره بقره ناظر به نمایاندن زینت ها و آیه 223 همان سوره در تجویز آمیزش در هر زمانی که بخواهد موید این معناست. البته آميزش در «هر زمانی» استثنائی دارد که نوعی پیشگیری وضعی است و در فصل دوم مورد بررسی قرار می گیرد.
بنابراین چنین نتیجه گیری می شود که بر اساس حقوق و تکالیفی که خداوند در روابط بین همسران با یکدیگر مقرر کرده،نوعی کنترل و نظارت همسران بر عملکرد یکدیگر ایجاد می شود، آن هم در فضایی توام با آرامش ومحبت و با توجه به ارضاء نیازهای جنسی و عاطفی، آنان را از تمایل به انحراف، باز می دارد و علاوه بر ایجاد حس مسئولیت پذیری، در ایجاد پناهگاه امن به دور از احساس تنهایی موثر است. در نهایت از اختلالات روانی که از عوامل ارتکاب جرم بویژه جرایم جنسی است ،جلوگیری می گردد. به همین دلیل بر امر ازدواج بسیار تاکید نموده تا آنجا که آن را از اعمال مستحب شمرده است.
بند دوم- روابط والدین و فرزندان
«در بینش اسلامی والدین نخستین مسئولان حفظ فرزندان به عنوان امانت خدا هستند پدران و مادران ضمن ادای حقوق وظیفه ساختن، به عمل آوردن و معلوم سازی نسل را دارند. اگر آدمی ساخته شده باشد، سقوط و انحراف های دیگران در او اثر نخواهد گذاشت.»
کنترل و نظارت بر عملکرد و رفتار فرزندان از منظر اسلام مبتنی است بر پرورش و تربیت صحیح آنان در پرتو اصل محبت و عاطفه و نه ترس ازمجازات ، امری که به مراتب بازدارندگی بیشتری نسبت به ترس ازمجازات دارد.
«محیط خانوادگی ، محیطی است که طفل در آن متولد شده، نشو و نما نموده و سپس رشد می کند، اعمال رفتار و عاداتش بدون شک تحت تاثیر این محیط بوده و در حقیقت رفتارها، تقلیدها یا عکس العمل هایی است که او در مقابل این اجتماع کوچک و اشخاصی که با آنها زندگی می کند، نشان می دهد. وضعیت و ثبات این محیط پیوسته در تشکیل شخصیت، اخلاق و عواطف او اهمیت اساسی داشته و به عبارت دیگر کانون خانوادگی است که تا حدود قابل ملاحظه ای طرز تفکر و روش اجتماعی آینده طفل را تعیین می کند.»
در بحث محیط خانواده در نگاه قرآن با دقت تمام می توان دریافت که هر گونه پیشگیری اعم از مداخله ای و زودرس پیشگیری با مبنای رشد مدار و جامعه مدار در آن یافت می شود.« اساساً پیشگیری قرآن انسان مدار و جامعه مدار و نهایتاً خدا محور است .به این اعتبار برای تمام مراحل زندگی از لحظه انعقاد نطفه و حتی قبل از آن و تا لحظه مرگ برنامه دارد.»
در اسلام حتی به تاثیر انتخاب همسر در نطفه توجه شده تا آنجا که رسول گرامی می فرماید: «بنگر فرزند خود را کجا قرار می دهی که عرق اثر گذار است. همچنین می فرماید: «برای نطفه های خود محل مناسب انتخاب کنید و از اشخاص هم شان خود زن بگیرید و به آنها زن بدهید.»
اسلام در خصوص زمانها و مکانهای آمیزش، نحوه تغذیه و رفتار هنگام انعقاد نطفه و بارداری دستورات جالب توجهی دارد که حتی بعضی از آنها را علم پزشکی ثابت نموده است. و این نشان از توجه اسلام به پیشگیری اجتماعی و قطع ریشه بزهکاری دارد.مسائلی که امروزه بشر پس از سالها تحقیق و تفحص به آن رسیده و آن را در قالب قوانین و اعلامیه های مختلف جهت حمایت از حقوق افراد، تدوین نموده، از 1400 سال پیش اسلام به آن اشاراتی داشته است.
امروزه جامعه بین المللی سعی کرده است ،آرمانهای مربوط به حقوق کودکان و نوجوانان را در قالب قوانین مورد تصویب قرار دهد ؛حقوقی از قبیل، حق بقا، حق هویت، حق تابعیت، حق حمایت، حق عدم تبعیض، رفاه، برخورداری از خانواده، اجتماعی شدن، مراقبت، حفاظت در برابر بی توجهی و سود رفتار، ترمیم بزه دیدگی، برخورداری از تفریح، آموزش و پرورش.
شخصیت دهی و ایجاد خود ارزشمندی در کودکان جهت پرورش انسان سالم در اسلام بسیار مورد عنایت قرار گرفته است. از صفات پسندیده پیامبر این بود که به تمام مردم از کوچک و بزرگ سلام می کرد. این رفتار، نوعی شخصیت دادن است. همچنین ایشان به احترام کودک خود سجده نماز را طولانی می کرد تا از دوش آن حضرت پایین بیاید و گاهی به احترام کودک گريان که صدای شیون او را شنیده، نماز جماعت را با سرعت خاتمه می داد و بدین وسیله به مردم درس و روش حفظ شخصیت اطفال را می آموخت.
«حضرت علی (ع) با سوال کردن مسائلی علمی از فرزندان خود در حضور مردم و گاهی محول کردن جواب سوالات مردم برایشان، به آنان شخصیت می دادند.»
تربیت جنسی کودکان جهت جلوگیری از بلوغ زودرس آنان در راستای پیشگیری از جرم و انحرافات نیز از منظر این دین پوشیده نمانده است. در آیه 58 سوره نور آمده است پدر و مادر باید به فرزندان خود بیاموزند که سر زده وارد اتاق آنها نشده در سه وقت اجازه بگیرند؛ پیش از نماز صبح ، نیمروز هنگامی که لباس های معمولی خود را بیرون می آورید و بعد از نماز عشاء.
مشاهده فرآیند جنسی پدر و مادر توسط کودک آنقدر اثرات تخریبی بر روان کودک می گذارد که پیامبر فرمود: “قسم به کسی که جان من در دست اوست، اگر مردی با زن خودش بياميزد و در آن خانه بچه پسر و دختر مي باشد، آنها را ببيند يا كلامشان را بشنود يا نفس اين دو را بشنود هرگز به رستگاري نمي رسد.”
خطراتي كه در خانواده سلامت كودك را تهديد مي كند مي تواند شامل موارد زير باشد :
«1- فقر عاطفي، تربيتي و اقتصادي والدين 2- اعتياد، خشنونت و فروپاشي بنيان خانواده 3- روابط ناموزون و قهر آميز بين اطفال و والدين 4- اقدامات تنبيهي و تشويقي، بي ضابطه و بي قاعده كه گاه شديد و گاه با اغماض صورت مي گيرد.»
توجه به اثرات چنين خطراتي از ديد دين اسلام به دور نمانده است. روايات متعددي داريم كه با تفكر و تعمق در آن، مي توان به نگاه عميق اين سخنان جهت پيشگيري از گرايش به جرم و انحراف پي برد. حضرت علي (ع) مي فرمايد: «بوسيدن فرزندان رحمت است.» از پيامبر اكرم روايت شده: «كودكان را دوست بداريد و با آنان با عطوفت و مهربان باشيد. وقتي به آنها وعده اي مي دهيد ،حتما وفا كنيد؛ زيرا كودكان،شما را رازق خود مي پندارند.» از حضرت علي نيز روايت شده: «زياده روي در ملامت و سرزنش آتش لجاجت را شعله ور مي كند.»
بيان آيات و روايات در زمينه تربيت فرزندان چنان گسترده است كه تفصيل آن در اين مقال نمي گنجد و ناچار به ذكر تعدادي از آنها اكتفا شد.
از طرف ديگر، «احترام به والدين هم به عنوان وظيفه فرزندان، از اموريست که در آیات و روایات به آن عنایت خاصی شده است. در چهار سوره از قرآن مجید نیکی به والدین بعد از مسئله توحید قرار گرفته است. حتی پدر و مادر کافر احترامشان لازم است، شکر گزاری در برابر پدر و مادر در ردیف شکر گزاری در برابر نعمت های خدا قرار داده شده، کمترین بی احترامی در برابر پدر و مادر اجازه داده نشده، بودن در کنار پدر و مادر در موارد جهاد، اگر چهارچوب عینی پیدا نکند، مقدم است .»
بی تردید اذیت پدر و مادر، خشم خدا و رسول او را در پی خواهد داشت .پیامبر اکرم می فرماید: “کسی که والدین خود را بیازارد، مرا اذیت کرده و کسی که مرا بیازارد، خدا را خشمگین ساخته است .”اذیت پدر و مادر بویژه پدر از سوی فرزندان، به تدریج فضای خانه را تیره کرده، محبت و عاطفه ی پدر ومادر را، نسبت به فرزند تحت تاثیر قرارمی دهد وسبب می شود که به فرزند خویش به دیده احترام و محبت و عاطفه ننگرند. در نتیجه فرزندی که والدین خود را آزار داده، هر روز بیشتر از پدر و مادر خود دور می شود و کم کم دوستان، جای پدر و مادر را می گیرند. در این مرحله است که پسر یا دختر به شدت در معرض آسيب هاي اجتماعي قرار مي گيرد و شايد با يك تصميم غير منطقي، فرار را بر ماندن در خانه ترجيح داده، كانون گرم خانواده را ترك كند. در اين صورت، آسيب ها و آفت هاي جدي ، فرزندان و بويژه دختران را تهديد كرده، سبب بروز گناهان و جرايم بسياري در جامعه مي گردد. تمامي اين سفارشات و توصيه ها جهت برقراري و استحكام نظام خانواده است كه درمورد تاثير آن بر افراد و جامعه سخن گفته شده و به درستي كه اگر شالوده يك جامعه محكم و قوي برقرار شود، نتيجه اي جز سلامت جامعه و افراد در پي نخواهد داشت .
گفتار سوم: تدابیر ارتباطات و تعاملات (همسالان)
کودکان به تدریج با افزایش سن و رشد قوای جسمی، فکری، عاطفی از نظر اجتماعی رشد می کنند و از محیط خانواده و وابستگی به والدین فاصله می گیرند. دوران نوجوانی ،دوران شکل گیری و رشد هویت مستقل در کودک است و به موازات احساس استقلال و کمرنگ شدن وابستگی به خانواده، به همسالان و گروه دوستان خود نزدیک شده و جامعه پذیری را در این گروه تجربه می کند.
آنچه اهميت توجه به روابط نوجوان با گروه همسالان را دو چندان مي نمايد، خصوصیات دوره نوجوانی است. «نوجوانی دوره ای، آکنده از احساسات، هیجانات، نپختگی، نسنجیدگی، عدم، آینده نگری، و هدف گرا بودن است و نوجوان با جدا شدن فکری و عاطفی از والدین و گرایش به گروه همسالان نقطه ثقل ارزیابی طلبی خود را نیز به گروه دوستان منتقل می کند و بدین ترتیب توسط مرجعی کنترل می شود که صلاحیت کافی برای راهنمایی، هدایت و نظارت بر رفتار نوجوانان را ندارد. این نکته اهمیت توجه به دوستان و همسالان نوجوان را بیشتر نمایان می کند، این اهمیت در مورد نوجوانانی که از لحاظ خانوادگی دچار آسیب بوده و عوامل خطر پیش گفته در زندگی خانوادگی آنان وجود دارد، بسیار شدیدتر است؛ زیرا این گونه نوجوانان علاوه بر اینکه عوامل خطر متعددی را در زندگی خانوادگی تجربه کرده اند ،از نظر دوستان و گروه همسالان نیز بیشتر در معرض خطر پیوستن و همنشینی با افرادی هستند که شرایط پر خطری مانند خود آنان را داشته و خود نیز در مسیر مثبت رشد و جامعه پذیری قرار ندارند و بدیهی است که این گروه دوستان، بر خطر گرایش نوجوانان به بزهکاری می افزاید.» به دلیل اثر گذاری همنشینی بر شخصیت و رفتار افراد است که سفارشات بسیاری در قرآن و روایات مبنی بر معیارهای انتخاب دوست، آمده است.
«امام صادق می فرماید: با زشت کار، همنشینی نکن که زشت کاری هایش را به تو می آموزد.»
منابع اسلامی یکی از زمینه های اثر پذیری از همنشینان را سطوح مختلف نیازهای اساسی افراد می دانند.« یکی از راه حل های روانی اساسی در نگاه قرآن و روایات، رساندن افراد بدین باور است که سرچشمه اصلی برآمدن نیازهای آنان، انسانهای پیرامونشان نیستند. نمونه این راه حل را در آیه139سوره نساء می بینیم. این آیه از کسانی یاد می کند که در جستجوی عزت، کافران را به جای مومنان دوست می گیرند.”آنان که غیر از مومنان، کافران را دوستان خود می گیرند. آیا نزد ایشان، سربلندی می جویند، پس بدانند که عزت همه از آن خداست.”»
راه حل روانی دوم، دعوت افراد به آن است که هدفشان را از آمیزش با مردم، متعالی کنند و از عنایت به اموری که زمینه ساز اثر پذیری است ،(مانند منافع و منزلت های دنیایی یا جلب توجه دیگران) پرهیز کنند. این دعوت را در حدیثی می توان دید که از امام صادق روایت شده است. در این حدیث، امام (ع) یادآور شده اند که اگر هدف از آمیزش با دیگران ، رسیدن به منافع و جاه دنیایی یا ریا باشد، فرد به نزدیک یا شبیه شدن به دیگران و مقبولیت یافتن نزد آنان ترغیب می شود بدین ترتیب زمینه خارج شدن او از مرزهای شریعت فراهم می شود.امام می فرماید: با مردم برای خدا معاشرت کن، و به قصد آنکه بهره ای از امور دنیایی بر گیری و در طلب مقام یا خودنمایی با آنان در میامیزد وهش دار که در اثر این دنیا طلبی ها و به قصد هم رنگی و شهرت از مرزهای شریعت فرو نیفتی.»
اشاره به تمامي آيات و روايات در زمينه تاثير همنشيني به شكل گيري شخصيت و رفتار افراد بقدري است كه در اين پژوهش نمي گنجد که همگی از توجه خاص اسلام به تاثير همنشيني حکایت می کند؛امروزه نيز نظريه اي باموضوع تاثیر همنشینی در بزهکاری ،در نظريات جرم شناسي جاي خود را باز نموده است.بنابراين، با توجه به ويژگي تاثير گذاري و تاثير پذيري انسانها از يكديگر، روابط و برخوردافراد در بروز رفتارها و تاثير بر سرنوشت و زندگي، جايگاه ويژه اي دارد. بنابراين، افراد در انتخاب دوست وهمنشين خود بايد با دقت عمل نموده و بدون شناخت صحيح، روابط صميمانه برقرار نسازند.
مبحث دوم: تدابیر پیشگیرانه در سطح کلان
اسلام به تاثیر انسان و اجتماع بر یکدیگر اذعان داشته و معتقد است که سیاست گذاری های کلان اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جامعه بر شخصیت فرد موثر است و می تواند در کاهش یا افزایش بزهکاری به عنوان علل های برجسته ای اثرات خود را به نمایش بگذارند. به همین دلیل در آیات و روایات متعددی می بینیم که راهکارهای مختلفی را جهت بنا کردن جامعه ای سالم ارائه داده که در این مبحث مختصراً این دیدگاهها و توصیه ها را مدنظر قرار می دهیم.
گفتار اول: تدابیر اقتصادی