عضو شوید
عضویت سریع
تبادل لینک هوشمند 
آمار مطالب
آمار بازدید
2ـ2ـ3 کاربرد ختمی خبازی در کشاورزی27
2ـ3 تاثير تنش خشکی بر رشد گياهان28
2ـ4ـ هگزاکونازول38
فصل سوم: مواد و روش ها
3ـ1ـ مواد و روش‌ها43
3ـ2ـ نحوه انجام تحقيق44
3ـ3ـ اندازهگیری صفات45
3ـ3ـ1ـ تعداد برگ و طول ریشه45
3ـ3ـ2ـ وزن تر و خشک46
3ـ3ـ3ـ سطح برگ46
3ـ3ـ4ـ اندازهگیری مقدار کلروفیل و کاروتنوئیدها به روش آرنون (1967)46
3ـ3ـ5ـ پرولین47
3ـ3ـ6ـ اندازهگیری میزان کل قندهای محلول برگ48
3ـ3ـ7ـ استخراج عصاره برای اندازهگیری پروتئین و فعالیت کمی و کیفی آنزیم49
3-3ـ8 اندازهگیری کمی آنزیم پراکسیداز به روش چنس و ماهلی (1955) 49
3ـ3ـ9 اندازهگیری کمی آنزیم کاتالاز به روش ایسینگ و گرهاردت (1989) 49
3ـ3ـ10 سنجش پروتئین به روش لووری و همکاران (1951) 49
3ـ4ـ محاسبات آماری50
فصل چهارم: نتایج
نتایج53
4ـ1ـ تعداد برگ53
4ـ 2ـ سطح برگ53
4ـ3ـ طول ساقه و ريشه54
4ـ4ـ نسبت ریشه به ساقه55
4ـ5ـ وزن تر و خشک56
4ـ6ـ کلروفیل58
4ـ7ـ کاروتنوئید60
4ـ8ـ غلظت پرولین61
4ـ9ـ غلظت قندهای محلول62
4ـ10ـ فعاليت کمی آنزیم پراکسیداز63
4ـ11ـ فعاليت کمی آنزیم کاتالاز64
4ـ12ـ فعاليت کمی پروتئین65
4ـ13 همبستگی صفات66
فصل پنجم: بحت و نتیجه گیری کلی
5- 1- تعداد برگ68
5- 2- سطح برگ70
5- 3- طول ساقه71
5- 4- طول ریشه73
5- 5- نسبت ساقه به ریشه74
5- 6- وزن تر و خشک76
5- 7- کلروفيلها77
5- 8- کاروتنوئید79
5- 9- پرولین80
5- 10- قندهای محلول82
5- 11- فعاليت کمی آنزیم پراکسیداز83
5- 12- فعاليت کمی آنزیم کاتالاز84
5- 13- فعاليت کمی پروتئین86
نتيجهگيری کلی88
پیشنهاد88
منابع89
چکیده انگلیسی………………………………………………………………………………………………………………………98
فهرست جداول
عنوان صقحه
جدول 3-1 نتیجه آزمون خاک مورد استفاده در تحقیق44
جدول 4-1 جدول تجزیه واریانس بررسی سطوح خشکی و هگزاکونازول بر صفات رشدی پنیرک52
جدول 4-2 جدول مقایسه میانگین بررسی سطوح خشکی و هگزاکونازول بر صفات رشدی پنیرک52
جدول 4-3 جدول تجزیه واریانس بررسی سطوح خشکی و هگزاکونازول بر صفات رشدی پنیرک61
جدول 4-4 جدول مقایسه میانگین بررسی سطوح خشکی و هگزاکونازول بر صفات رشدی پنیرک61
جدول 4-5 جدول همبستگی صفات بررسی سطوح خشکی و هگزاکونازول در گياه پنیرک66
فهرست اشکال
عنوان صقحه
شکل 1- 1 اندام هوايي گل پنیرک6
شکل 1- 2 بذر، گل و برگ پنیرک7
شکل3ـ 1 منحنی استاندارد پرولين48
شکل 3ـ 2 منحنی استاندارد قندهای محلول49
شکل 3ـ 3 منحنی استاندارد پروتئين50
شکل 4ـ1 مقایسه میانگین تاثير سطوح مختلف تنش خشکی و هگزاکونازول بر تعداد برگ در گياه پنیرک53
شکل 4-2 مقایسه میانگین تاثير سطوح مختلف تنش خشکی و هگزاکونازول بر ميزان سطح برگ در گیاه پنیرک54
شکل 4-3 مقایسه میانگین تاثير سطوح مختلف تنش خشکی و هگزاکونازول بر طول ساقه در گیاه پنیرک55
شکل 4-4 مقایسه میانگین تاثير سطوح مختلف تنش خشکی و هگزاکونازول بر طول ریشه در گیاه پنیرک55
شکل 4-5 مقایسه میانگین تاثير سطوح مختلف تنش خشکی و هگزاکونازول بر طول ساقه/ ریشه در گیاه پنیرک56
شکل 4-6 مقایسه میانگین تاثير سطوح مختلف تنش خشکی و هگزاکونازول بر وزن تر در گیاه پنیرک57
شکل 4-7 مقایسه میانگین تاثير سطوح مختلف تنش خشکی و هگزاکونازول بر وزن خشک در گیاه پنیرک57
شکل 4-8 مقایسه میانگین تاثير سطوح مختلف تنش خشکی و هگزاکونازول بر غلظت کلروفیل aدر گیاه پنیرک58
شکل 4-9 مقایسه میانگین تاثير سطوح مختلف تنش خشکی و هگزاکونازول بر غلظت کلروفیل bدر گیاه پنیرک59
شکل 4-10 مقایسه میانگین تأثیر سطوح مختلف تنش خشکی و هگزاکونازول بر غلظت کلروفیل کل در گیاه پنیرک59
شکل 4-11 مقایسه میانگین تأثیر سطوح مختلف تنش خشکی و هگزاکونازول بر غلظت کاروتنوئید در گیاه پنیرک60
شکل 4-12 مقایسه میانگین تأثیر سطوح مختلف تنش خشکی و هگزاکونازول بر غلظت پرولین در گیاه پنیرک62
شکل 4-13 مقایسه میانگین تأثیر سطوح مختلف تنش خشکی و هگزاکونازول بر غلظت قندهای محلول در گیاه پنیرک63
شکل 4-14 مقایسه میانگین سطوح مختلف تنش خشکی و هگزاکونازول بر فعاليت کمی آنزيم پراکسیداز در گیاه پنیرک64
شکل 4- 15 مقایسه میانگین تأثیر سطوح مختلف تنش خشکی و هگزاکونازول بر فعاليت کمی آنزيم کاتالاز در گیاه پنيرک64
شکل 4- 16 مقایسه میانگین تأثیر سطوح مختلف تنش خشکی و هگزاکونازول بر فعاليت کمی پروتئين در گیاه پنیرک65
چکیده:
تنش کم‌آبی یکی از شایع‌ترین تنشهای غیرزیستی است که رشد گیاه را در مناطق خشک و نیمهخشک محدود میکند. هگزاکونازول از ترکیبات تریازولی، انواع جدیدی از مواد شیمیایی هستند که با جلوگیری از سنتز جیبرلین منجر به کاهش رشد رويشی و افزايش رشد زايشی میگردند. به منظور ارزیابی تاثیر تیمار هگزاکونازول بر خصوصیات رشدی گیاه ختمی خبازی (Malva sylvestris) تحت تنش خشکی، آزمايشي بصورت فاکتوريل در قالب طرح کامل تصادفي با 4 تکرار در شهرستان نيشابور انجام شد. در مرحله رشد فنولوژيک گیاه، در مرحله چهار تا پنج برگی، تنش آبی در شاهد و 50 درصد ظرفیت زراعی و تیمار هگزاکونازول در سه سطح 0، 15 و 25 میلی‌گرم در لیتر به صورت اسپری برگی اعمال شد. نتایج نشان داد که تيمارها موجب کاهش طول ساقه، ريشه و سطح برگ و افزايش نسبت ريشه به ساقه، وزن تر و خشک و غلظت پرولين و آنزیم‌های کاتالاز و پراکسیداز گرديد و همچنین مشاهده شد که تیمارها تاثیری بر روی تعداد برگ، کلروفیل a، b، کل و پروتئین نداشته است.
واژه‌های کلیدی: تنشهای غیرزیستی، صفات رشدی، تریازول، محلولپاشی.
فصل اول
کلیات
1ـ1ـ مقدمه
گیاهان دارویی در طول تاریخ همیشه با انسان قرابت خاص داشته و آثار دارویی و موارد استفاده آن بر هیچکس پوشیده نیست. اگرچه علاقه، همدمی و توجه به این گیاهان مفید، در سال‌های گذشته ناچیز بوده، ولی خوشبختانه اخیراً مورد عنایت و توجه بیشتری قرار گرفته است. علاقمندان به گیاهان دارویی معتقدند همانطور که گیاهان در باغ نباتات خوب رشد می‌کنند، باید سعی شود زمینه علاقمندی به این گیاهان در قلب‌های انسان‌ها نیز فراهم و افزون گردد. گیاهان دارویی یکی از منابع غنی کشور بوده که امکان صادرات آن نیز وجود دارد. زیرا وقتی به ارقام واردات کشورهای اروپایی مثل آلمان غربی و فرانسه توجه شود، معلوم میگردد که گیاهان دارویی بازار بزرگی در جهان داشته و کشور ما می‌تواند به یکی از مهمترین صادرکنندگان گیاهان دارویی تبدیل شود. ایران از لحاظ آب و هوا، موقعیت جغرافیایی و زمینه رشد گیاهان دارویی یکی از بهترین مناطق جهان محسوب میگردد و در گذشته هم منبع تولید و مصرف گیاهان دارویی بوده است. دانشمندان ایرانی مانند ابوریحان، ابن‌سینا، رازی و دیگران کتاب‌های مفصلی درباره گیاهان دارویی نوشته‌اند که مورد توجه جهانیان نیز بوده است. لذا علاوه بر اهمیت روز افزون گیاهان دارویی در سطح جهان که به سرعت می‌رود تا جانشین بسیاری از داروهای شیمیایی شود، صادرات این گیاهان نیز می‌تواند منبع بزرگی از درآمد ارزی برای کشور باشد. مواردی که برای صادرات این گونه کالاها وجود دارند شامل شکل رقابت، تهیه گیاهان استاندارد، خشک کردن، بستهبندی، بازاریابی و غیره میباشند (فتاحی و فتاحی، 1389).
متاسفانه با وجود این گونه منابع در کشور، ما به اهمیت این گیاهان واقف نبوده و بسیاری از این مواد اولیه را بلااستفاده گذاشته یا دور ريخته میشود. رویکرد جهانی به سمت استفاده‌های مختلف درمانی، غذایی، صنعتی و … از گیاهان دارویی و معطر، موجب تبدیل صنعت تولید و فرآوری این گیاهان به یکی از صنایع سودآور و مهم در سراسر دنیا گشته است. صنعتی که از مراحل انتخاب و اهلی‌سازی گیاهان دارویی تا کشت و فرآوری آن را شامل شده و رشته‌های مختلف علمی را در درون خود جای داده است (نجفی و همکاران، 1391).
کشور پهناور ایران با سابقه تاریخی در طب سنتی و داشتن شرایط متفاوت اکولوژیکی و زیستی و دارا بودن بیش از 7500 گونه گیاهی که حدود 10 تا 15 درصد آن دارویی شناخته شدهاند، دارای پتانسیل بالقوه‌ی بسیار بالا برای تولید، فراوری و صادرات گیاهان دارویی میباشد و این لازمه مدیریت صحیح و ایجاد سیستم یکپارچه بین بخش‌های مختلف کشاورزی، منابع طبیعی، صنایع دارویی، مراکز تحقیقاتی، دانشگاهی و بازرگانی است (ابراهیمی، 1380). با توجه به اثرات سوء داروهای شیمیایی و سنتزی بشر از اواخر قرن بیستم رویکری مثبت به سمت جایگزین کردن فراورده‌های دارویی گیاهان به جای داروهای شیمیایی داشته است، به همین دلیل گیاهان دارویی از اهمیت اقتصادی بالایی برخوردارند (ستایش‌مهر و گنجعلی، 1391).
گياهان دارويي يكي از منابع غني كشور است كه امكان صادرات آن نيز وجود دارد. ايران از نظر آب و هوا در زمينه رشد گياهان دارويي يكي از بهترين مناطق جهان محسوب ميشود، به همين دليل صادرات آن ميتواند منبع بزرگي از درآمد براي كشور باشد (شریعت، 1382).
1ـ2ـ اهمیت گیاهان داروئی:
برای بیان اهمیت تولید گیاهان دارویی باید به دلایل کاربرد گیاهان داروئی معرفی گیاهان داروئی و خواص آنها، تولید گیاهان داروئی، اهمیت اقتصادی گیاهان داروئی و عوامل اکولوژیکی پرداخت و بررسی مختصر از گیاهان دارویی از ابتدا تا امروز نشانگر این است که تا اوایل قرن بیستم نقش مواد سنتزی بخصوص در داروسازی بسیار کم بوده و در گذشته دورتر اصلاً وجود نداشته است. بشر مواد دارویی لازم برای رفع دردها را از منابع طبیعی بدست می‌آورد و اکثر مشکلات پزشکی را با توسل به مواد طبیعی که قسمت اعظم آنها را با منابع گیاهی تشکیل میدهد، حل می‌کرده است (معاونی، 1388).
بر اثر گذشت زمان عوامل مختلفی از جمله پیشرفت علوم، افزایش احتیاجات مردم و از همه مهم‌تر مسائل اقتصادی باعث بوجودآمدن مواد سنتزی شد. زیرا در بسیاری از موارد قیمت مواد طبیعی خیلی گرانتر از مواد سنتزی است و عامل دیگر سهولت استفاده از این مواد میباشد. زیرا مصرف یک قرص بسیار راحت است و یک ثانیه طول می‌کشد، ولی تهیه یک محصول گیاهی به صورت جوشانده، خیسانده و یا طرق دیگر با زحمت بیشتر و دقت بیشتر همراه است. با مصرف مواد سنتزی، اثرات جانبی‌شان نیز آشکار شد. اثبات وجود برخی از اثرات جانبی احتیاج به زمان طولانی و آمار زیاد دارد. بنابراین مسئله خطر داروهای سنتزی در یک یا چند سال مشخص نمی‌شود، ولی در حال حاضر، که بیش از هر زمان دیگر از عمر این مواد می‌گذرد، مشخص شده است که کمتر ماده‌ی سنتزی وجود دارد که دارای اثرات جانبی نباشد یا اکثر این مواد دارای، اثرات جانبی بوده و حتی مواد خالص شده گیاهی نیز کم و بیش دارای اثرات ثانوی هستند. اما مجموعه موادی که از طبیعت و گیاه به دست می‌آید، دارای حداقل اثرات جانبی بوده و اثرات جانبی مواد سنتزی به مراتب بیشتر از مواد گیاهی است و در بسیاری از موارد این آثار حتی به نسل‌های بعدی هم انتقال پیدا می‌کنند. به همین دلیل جوامع پیشرفته به فکر استفاده از منابع طبیعی و یا گیاهی هستند از جمله این کشورها میتوان ژاپن، سوئیس، سوئد، آمریکا، انگلیس و بعضی از کشورهای قاره آسیا را نام برد (معاونی، 1388).
1ـ3ـ اهمیت کشت و تولید گیاهان داروئی
با توجه به پیشرفتهای چشمگیری که در صنعت داروسازی به خصوص در دهه‌های اخیر روی داده، ممکن است تصور شود که از اهمیت گیاهان داروئی کاسته شده است. ولی آماری که در سال‌های اخیر در مورد مصرف داروهای گیاهی ارائه شده نشان میدهد که این تصور، چندان صحیح نبوده و با وجود ارائه داروهای شیمیایی مشابه با مواد موثره گیاهان داروئی نه تنها از میزان کشت و تولید این گیاهان در کشورهای پیشرفته کاسته نشده، بلکه تولید و مصرف آنها نیز افزایش یافته است. آمار جهانی نیز نشان میدهد که مواد موثره حدود پنجاه درصد داروهای عرضه شده به بازار دارای منشأ طبیعی بوده و در برخی از کشورها این رقم به 90 درصد رسیده است. به علاوه استفاده از گیاهان داروئی و معطر در بین مردمان کشورهای توسعه یافته نیز به شدت در حال افزایش است، به طوری که هم اکنون 90% از مردم این کشورها از داروهايی با منشأ گیاهی استفاده می‌کنند (فتاحی و فتاحی، 1389).
رویشگاه‌های طبیعی ایران به عنوان ذخایر ارزشمند توارثی می‌توانند منشاء تهیه و تولید گیاهان، به خصوص گیاهان دارویی در طبیعت و مزارع، که به طبع از سازگاری مناسبی برخوردار خواهند بود، مورد توجه قرار گیرند (شوشتریان و همکاران، 1389). گياهان دارويي برخلاف عموم محصولات زراعي و باغي كه در اثر تنشهاي محيطي لطمه ميبينند، مواد موثره آنها مي‌توانند تحت تاثير تنشهاي تنظيم شده و هدفمند، بر محصول بيوشيميايي افزوده و مواد موثره ويژه ايجاد گردد، كه در اين صورت بازدهي اقتصادي آنها افزايش خواهد يافت (امیدبیگی و طباطبايي، 1387). امروزه رویکرد گسترده جهانیان به استفاده از داروهای طبیعی موجب ایجاد دگرگونی قابل توجهی در کلیه کشورهای جهان نسبت به شناسایی و تهیه مواد طبیعی و گیاهی و بازگشت به طبیعت گشته، به طوری که در اکثر کشورهای جهان دانش طب گیاه درمانی در دستور کار پژوهش‌های مجامع علمی قرار گرفته است (موسوی، 1383). خشكي، شوري و گرما از جمله فاكتورهاي محيطي محدودكننده رشد گياهان است. بايد به گياهان دارويي مناطق گرم و خشك توجه ويژهاي شود، زيرا خشكي و گرما ميتواند تا حدودي تركيبات دارويي را در اين گياهان افزايش داده و موجب بهبود كيفيت اين گياهان شود (رشیدی، 1390).
برخلاف ديگر محصولات زراعي، گياهان دارويي گياهاني هستند كه كيفيت مواد در مقايسه با كميت آنها به مراتب مهم‌تر و ضروري‌تر ميباشد. لذا جهت رسيدن به حداكثر كيفيت، علم و آگاهي از عوامل موثر بر رشد و نمو گياهان دارويي بسيار حائز اهميت میباشد. شناخت عوامل محيطي، گياهي و زراعي نقش مهمي در موفقيت كشت گياهان دارويي دارد. از مهمترين عوامل محيطي مؤثر بر رشد و نمو و توليد گياهان دارويي و معطر، مي‌توان نور، دما، آبياري، ارتفاع محل رويش، خاك و موجودات زنده و غير‌زنده پيرامون گياه را بر‌شمرد (ابراهیم‌پور و عیدی‌زاده، 1390).
اثرات کمبود رطوبت در عملکرد و تغییرات مواد موثر گیاهان دارویی دارای ویژگی‌های خاصی است که باید به طور کامل مورد بررسی قرار گیرد. به نظر می‌رسد که گیاهان دارویی واکنشهای متفاوتی نسبت به تنش خشکی در عملکرد و مواد موثره تولیدی داشته باشند. برای درک این ویژگیها تحقیقات گسترده بر روی گیاهان با ارزش دارویی و اعمال تیمارهای مختلف نیاز میباشد (لباسچی و عاشورآبادی، 1383).
1ـ4ـ مشخصات مهم تیره پنیرک:
این گیاهان شامل ۸۰ جنس و ۱۵۰۰ گونهاند. در اغلب نواحی کره‌ی زمین نیز به استثناء مناطق قطبی پراکندگی دارند. از مشخصات آنها این است که در خارج کاسه‌ی گل آنها کاسبرگ‌های کوچک و فرعی به نام کالیکول مرکب از ۳ تا ۱۲ تقسیم آزاد و یا متصل به هم در قاعده قرار دارد که در واقع بیرونی‌ترین پوشش گل به حساب می‌آید (زرگری، 1375). این گیاهان غالبا علفی و برخی از آنها به صورت درختچه‌ای یا درختی هستند. برگ‌ها متناوب، ساده يا منقسم، داراى گوشواره و معمولاً بلند و چوبى مى‌باشند. گل‌ها معمولا دو‌جنسی و منظم، دارای 5 کاسبرگ آزاد یا پیوسته و 5 گلبرگ آزاد میباشند. پرچم‌های آنها مرکب از 2 ردیف حلقوی 5 تایی است، با این تفاوت که حلقه خارجی پرچم‌ها غالباً رشد پیدا نمی‌کند، در حالیکه پرچم‌های حلقه داخلی بر اثر انشعاب تکثیر می‌یابند و از اتصال میله آنها به یکدیگر لوله‌ای به وجود می‌آید که تخمدان و خامه مادگی را کاملاً فرا میگیرد. در رأس لوله مذکور و یا در قسمتهای فوقانی طول آن، بساک پرچم‌ها به وضع مجتمع دیده میشود. مادگی چندبرچه‌ای است (امیدبیگی، 1390). میوه آنها خشک و مرکب از چند پوشینه و محتوی دانه‌هایی است که گاهی پوشیده از کرک‌های پنبه‌ای است. اکثر گیاهان این تیره حاوی ترکیبات موسیلاژی هستند که از آنها داروهای متفاوتی ساخته میشود. پوست ساقه عده‌ای از گیاهان این تیره دارای الیاف فیبر قابل استفاده در نساجی است. دانه بعضی از آنها مانند پنبه دارای روغن فراوان است (زرگری، 1375).
1ـ5ـ خصوصیات گیاهشناسی ختمی خبازی:
پنیرک با نام علمی .Malva sylvestris L از تیره پنیرکان میباشد. پنیرک گیاهی یک ساله، دوساله و یا به ندرت چندساله است (رضوی و همکاران، 2010(.
شکل 1- 1 اندام هوايي گل پنیرک
منشا این گیاه آسیای میانه گزارش شده است و تقریبا در تمام نقاط جهان می‌روید (شوشتری، 1389). ریشه پنیرک کم و بیش منشعب، مخروطی شکل، مستقیم و ضخامت آن 5/1 تا 5/2 سانتیمتر است. برگ‌ها بر روی ساقه به طور متناوب قرار دارند. دمبرگ و پهنک این گیاه کرک‌دار است. گل‌ها صورتی رنگ است که از زاویه بین برگ‌ها و ساقه ظاهر میشود. کاسبرگ‌ها رگه‌دار و بنفش رنگ هستند. میوه پنیرک مسطح و ده قسمتی است. بذر پنیرک لوبیایی شکل و قهوه‌ای رنگ است. گل‌ها و برگ‌های این گیاه حاوی مواد موسیلاژی، تانن، مواد تلخ و مواد رنگی آنتوسیانین است (امیدبیگی، 1390؛ ارضی و همکاران، 1391). پنیرک گیاه خزنده پایایی به ارتفاع 10 تا 15 سانتیمتر با ساقه‌های کرک‌دار منشعب است. برگ‌های آن دارای پایه‌های دراز، قلوه‌ای شکل یا تا اندازه‌ای گرد با 5 تا 7 لوب و کرک‌دار است. رنگ گل‌ها صورتی تا سرخ و قطر آنها 15 میلی‌متر است (توکلیصابری و صداقت، 1384). گل‌ها بخش مهم دارویی گیاه را تشکیل می‌دهند و حاوی ماده موثره موسیلاژ است که در اثر هیدرولیز آن گالاکتوز، آرابینوز، گلوکز، رامنوز، اسیدگالاکتورونیک حاصل میشود (زرگری، 1375؛ شوشتری، 1389).
شکل 1- 2 بذر، گل و برگ پنیرک
1ـ6ـ زیستگاه و جمعآوری:
گونه‌های این گیاه در محل‌های مرطوب، کنار جاده‌ها و مزارع یافت می‌شوند. پنیرک را در ماه‌های خرداد تا مرداد جمعآوری کرده به سرعت در سایه می‌خشکانند (رضوی، 1388).
1ـ7ـ پراکنش:
این گیاه در نواحی مختلف ایران از جمله اطراف تهران، گیلان، آذربایجان، نواحی غربی دریای خزر، مرکز ایران، اصفهان، خراسان و جنوب از جمله بندرعباس، قشم و نیز کرمان، بلوچستان و اراک می‌روید (توکلی صابری و صداقت، 1384).
1ـ8ـ انتشار جغرافیایی:
این گیاه منشا اروپایی دارد و در کشورهایی چون آلمان گیاه دارویی عمده به شمار می‌آید، البته در ایران نیز این گیاه مورد کشت قرار میگیرد و به خاطر قدرت تحمل خوب آن نسبت به شرایط محیطی در حال حاضر در برخی نقاط ایران به حالت خودرو زیست می‌نماید (رضوی، 1388).
1ـ9ـ نیاز اکولوژیکی:
این گیاه در طول رویش به آب فراوان نیاز دارد. خاک‌هایی که این گیاه در آن کشت میشود باید دارای بافت متوسط و غنی از مواد غذایی بوده و ضخامت زیادی داشته باشد (امیدبیگی، 1390). گياه پنیرک دارای ریشه‌های راست و عمیق است و به سرعت زیست توده خود را افزایش داده و قدرت رقابت بالایی برای جذب عناصر غذایی خاک به ویژه نیتروژن دارد (ماکوسکی، 2005).
1ـ10ـ آمادهسازی خاک:در فصل پائیز زمين شخم عمیقی زده میشود و سپس 80 تا 100 کیلوگرم در هکتار اکسید پتاس و 40 تا 60 کیلوگرم در هکتار اکسید فسفر و 10 تا 20 کیلوگرم در هکتار ازت به زمین اضافه میشود. در فصل بهار از انجام اعمالی که سبب کاهش رطوبت خاک گردد باید خودداری نمود. در این فصل قبل از کاشت باید زمین را تسطیح و بستر خاک را برای کاشت بذر آماده نمود (امیدبیگی، 1390).
1ـ11ـ تناوب کاشت:
از آنجا که این گیاه به اکثر علفکش‌ها حساس است باید آن را با گیاهانی به تناوب کشت کرد که مانع گسترش علفهای هرز شوند، از این رو گیاهان وجینی گیاهان مناسبی برای تناوب کاشت با پنیرک هستند (صمصام‌شریعت، 1389).
1ـ12ـ تاریخ و فواصل کاشت:
تکرار کشت این گیاه در یک زمین پس از سه سال انجامپذیر است. اواخر اسفند تا اوایل فروردین زمان مناسبی برای کشت مستقیم گیاه است. بذرها در ردیف‌هایی به فاصله 60 تا 80 سانتیمتر باید کشت شوند. برای هر هکتار زمین به سه تا چهار کیلوگرم بذر با کیفیت نیاز میباشد (امیدبیگی، 1390).
1ـ13ـ کاشت:تکثیر پنیرک از طریق کاشتن بذر مرغوب صورت میگیرد. برای این کار بذور پنیرک را در پاییز و یا در بهار میکارند. اگر بذر در بهار کاشته شود گیاه در ماه‌های تیر و مرداد گل میدهد و در صورتی که در پاییز کاشته شود، علاوه بر اینکه گل‌ها زودتر ظاهر میگردند حساسیت گیاه در مقابل آفات نیز کمتر است. علاوه بر این میتوان، انواع پنیرک را از طریق خوابانیدن یا قلمهزدن نیز تکثیر کرد، ولی چندان معمول نیست. برای پرورش پنیرک معمولا بذور را در پاییز بر روی زمین‌های آماده (شخم 40 سانتیمتر و کودهای لازم) می‌پاشند و گیاه جوان حاصل را در تمام مدت زمستان، به حال خود می‌گذارند. بهتر است گیاه کاشته شده را از یک لایه نازک کاه بپوشانند تا سرمای زمستان آنها را خراب نکند. کاشتن گیاه جوان حاصل از رویش بذر (نشاء) در زمین زراعی، معمولا در بهار و به کمک دستگاه‌های ساده به‌نحوی انجام میگیرد که ریشه گیاهان جوان ضمن کاشتن آسیب نبیند و با فاصله کشت 80 سانتیمتر میکارند. پس از انتقال گیاهان به زمین مورد نظر معمولا با کودهایی که به شکل محلول مایع در آمده‌اند و یا با کود انسانی رقیق شده، زمین کرت را آبیاری می‌کنند. محصولات به‌دست آمده پنیرک را در سایه و در محلی که به خوبی تهویه گردد، خشک می‌کنند و یا این عمل را در حرارت مصنوعی و یا در آون با گرمای 25 تا 40 درجه انجام می‌دهند. در غیر این صورت گل‌ها رنگ زیبای خود را از دست می‌دهند. گلهای خشک شده را در ظروف مخصوص و در محلی خشک نگه‌داری می‌نمایند. بدين طريق از هر هکتار زمین، حدوداً 2400 کیلوگرم گل و به همین میزان برگ به‌دست می‌آید (صمصام‌شریعت، 1389).1ـ14ـ داشت:در صورتی که بذرها به صورت متراکم در طول ردیف‌ها کاشته شده باشند، باید در مرحله هفت تا هشت برگی به تنک کردن آنها اقدام نمود، به‌طوری که فاصله دو بوته در طول ردیف 30 تا 40 سانتیمتر گردد. آبیاری منظم و به موقع نقش عمده‌ای در افزایش عملکرد دارد. از آفات این گیاه قارچ عامل بیماری زنگ است که برای مبارزه با آن میتوان از محلول 4/0 درصد زينب یا محلول 2/0 درصد به‌صورت محلولپاشی استفاده نمود (امیدبیگی، 1390).
1ـ15ـ برداشت:در روزهای آفتابی و خشک اوایل تابستان بتدریج برداشت گلهای پنیرک به همراه کاسبرگ‌ها صورت میگیرد. گل‌ها را پس از برداشت باید به سبد منتقل کرد و از ایجاد هرگونه فشار به آنها خودداری نمود. برگ‌های بدون دمبرگ بتدریج توسط کارگر برداشت می‌شوند. بهترین زمان برداشت برگ‌ها هنگامی است که گیاهان به گل می‌روند. در این مرحله برگ‌ها بیشترین مقدار مواد موثره را دارا میباشند. گل‌ها را پس از برداشت باید به ضخامت دو تا سه بند انگشت بر روی هم قرار داد تا خشک شوند. از قرار دادن گلهای پنیرک در آفتاب باید خودداری نمود، زیرا آفتاب تاثیر نامطلوبی بر مواد موثره آن دارد. نسبت گل و برگ تازه به خشک شش به یک و پنج به یک میباشد (معاونی، 1388).
1ـ16ـ زمان جمعآوری:
جمعآوری گلهای زودرس، تدریجا قبل از باز شدن کامل آنها در فاصله ماه‌های خرداد تا اوایل تیرماه (گلهای دیررس) صورت میگیرد (صمصام‌شریعت، 1389).
1ـ17ـ ترکیبات شیمیایی:
مواد لعابی، تانن‌ها، مواد رزینی و اگزالات کلسیم عمده ترکیبات شیمیایی پنیرک به شمار می‌آید (رضوی، 1388). براساس تحقیقات از جمله عوامل محدودکننده تولید در گندم علفهای هرز پهن برگ بوده است که از میان آنها پنیرک اولین پهنبرگ خسارتزا در مزارع گندم میباشد (صفاهانی لنگرودی، 1390).
این گیاه دارای مواد موثره: موسیلاژ، تانن، مالوین، ريبوفلاوین، نیاسین، اسیدآسکوربیک، املاح معدنی، ویتامین‌های C، B2، B1، A1 و آنتوسیانین میباشد. برگ‌هایی که توسط بیماری زنگ مورد حمله قرار می‌گیرند باید حذف شوند. امروزه تنها منبع تهیه برگ‌ها و گلهای پنیرک گیاهان موجود در بلژیک، فرانسه، آلمان و کشورهای جنوب شرقی و شرق اروپا میباشند (معاونی، 1388).
1-18- موارد مصرف و کاربرد دارویی:
الف: گل پنیرکترکیبات مهم
گلهای پنیرک بیش از 10 درصد موسیلاژ دارند. این موسیلاژ در اثر هیدرولیز، تبدیل به گالاکتوز، آرابینوز، گلوکز، رامنوز و اسیدگالاکتورونیک می‌شوند. همچنین گلهای پنیرک حاوی مقدار کمی تانن و حدود یک دهم درصد لوکوآنتوسیانین‌ها و 7 درصد آنتوسیانین‌ها میباشند (نسبت به وزن خشک گل) (شوشتریان، 1389).
اثرات مهم
دم کرده‌ی گل‌ها به خاطر داشتن موسیلاژ، یکی از داروهای خوب ضدسرفه است. همچنین به عنوان ضدنزله (زکام) و تورم دهان و گلو مصرف میشود. در طب عوام از خوراکی آن، به منظور مشکلات مثانه و به صورت ضماد موضعی در التیام زخم‌ها استفاده میشود. از رنگ (آنتوسیانین‌های آن)، نمود برای مواد غذایی استفاده میشود (طاها‌نژاد و همکاران، 1390).
ب: برگ پنیرک
ترکیبات مهم
برگ حاوی حدود 8 درصد موسیلاژ میباشد که پس از هیدرولیز، تولید قندهای آرابینوز، گلوکز، رامنوز، گالاکتوز و اسیدگالاکتورونیک میکند. هم چنین حاوی مقداری تانن و فلاونوئید است.
طریقه و مقدار مصرف
بر روی 5 گرم برگ، یک لیوان آب سرد ریخته مدت حدود 5 دقیقه جوشانده میشود و یا بر روی همین مقدار برگ، یک لیوان آب در حال جوشیدن ريخته میشود، بهتر است درب آن بسته باشد، آن گاه پس از 15 دقیقه صاف میگردد. البته بهتر است محلولهای سرد آن را، قبل از مصرف، کمی گرم نمود. در صورتی که با هر بار مصرف، یک قاشق عسل به آن افزوده گردد، اثر آن قویتر میشود. این میزان مصرف را میتوان روزی سه تا چهار بار تکرار کرد (صالحی سورمقی، 1387).
اثرات مهم
اثرات مهم برگ پنیرک مشابه با گلهای آن است؛ به ویژه جهت درمان تورم قسمتهای بالای راههای تنفسی و گلو، تورمهای رودهای– معدی، مناسب است (طاها‌نژاد و همکاران، 1390).
داروهای گیاهی
برگ پنیرک به عنوان یکی از گیاهان مؤثر در عوارض سرماخوردگی به ویژه سرفه، در تعداد زیادی از فرمولاسیونهای سرماخوردگی، مخلوط با گیاهان دیگر وجود دارد (صالحی سورمقی، 1387).
1-19- کاربردهای بالینی و سنتی پنیرک:
در قدیم بیشترین کاربرد پنیرک استفاده از آن جهت رفع التهابات دهان و حلق و فارنژیت بوده است، لیکن رطوبت‌زایی و خنک‌کنند‌گی پنیرک اهمیت زیادی دارد، لذا در افراد صفراوی مزاج که به هر دو این فاکتورها نیازمندند کاربردهای فراوانی دارد. در نتیجه قبل از هر چیز خواص گوارشی آن که منشاء پیدایش اکثر ناراحتی‌های انسان میباشد جلب نظر میکند، بعد از آن خواص ریوی دهانی پنیرک خصوصا درمان سرفه‌های خشک کاربرد بسزایی دارد و در نهایت خواص پوستی پنیرک اهمیت پیدا میکند (ابوالحبیب، 1389).
1-20- نکات قابل توجه
1. گیاه پنیرک موجود در ایران، از نظر خواص دارویی مشابه با پنیرک موجود در نقاط دیگر دنیا است.
2. خواص گل و برگ پنیرک، نزدیک به هم است، ولی اثرات گل به دلیل داشتن آنتوسیانین و لکوآنتوسیانین‌ها، کامل‌تر میباشد.
3. برای استفاده از خواص کامل پنیرک، میتوان مخلوطی از گل و برگ آن را مورد استفاده قرار داد.
4. چون اثرات پنیرک با گل ختمی هم جهت است، میتوان از مخلوط گل پنیرک و گل ختمی جهت تهیه‌ی موسیلاژ مربوطه، به ویژه در سرماخوردگی، تسکین سرفه به عنوان خلطآور و رفع گرفتگی صدا استفاده کرد.
5. برای جمعآوری گل‌ها، بهتر است در زمان باز شدن گل‌ها که اکثرا در تابستان است، این کار صورت گیرد، جمعآوری برگ‌ها در فصل بهار باید صورت گیرد.
6. در بازار ایران، فقط گل پنیرک به صورت خشک شده (بنفش رنگ) وجود دارد که میتوان طبق روش ذکر شده، از آن استفاده کرد.
7. تاکنون عوارضی از مصرف گل و یا برگ پنیرک گزارش نشده است (صالحی سورمقی، 1387).
1-21- خشکی
برخلاف جانوران، گیاهان به علت حضور ثابت در یک مکان ناچار به تحمل تنشهای محیطی نظیر خشکی، شوری، گرما، سرما و … هستند و از سوی دیگر تنشهای محیطی از مهمترین عوامل تعیینکننده الگوی پراکنش گیاهان در سطح جهان میباشند و تنش خشکی نیز به سهم خود تعیینکننده بخشی از این پراکنش میباشد (کافی و همکاران، 1388). ايران كشوري است كه داراي آب و هواي گرم و خشك بوده و در سال‌هايي احتمال كمبود بارندگي و ايجاد تنش خشكي براي گياهان وجود دارد. اين امر باعث كاهش عملكرد كمي و كيفي محصول مي‌گردد (حبیبی و همکاران، 1385).
خشکي عمده‌ترين تنش محيطي و مهمترين عامل محدودکننده توليد محصولات در سرتاسر جهان است (باسم و همکاران، 2007). رشد سلول، حساس‌ترين فرآيندي است که بوسيله تنش آبي تحت تاثير قرار مي‌گيرد. با کاهش رشد سلول، اندازه اندام محدود ميشود و به همين دليل است که اولين اثر محسوس تنش آبي بر روي گياهان را مي‌توان از روي اندازه کوچکتر برگ‌ها يا ارتفاع گياهان يا کاهش در وزن تر و خشک گياه تشخيص داد. گياهان مقاوم به تنش آبي با حفظ آماس سلول، موجب ادامه انجام متابوليسم سلولي، تحت تنش آبي مي‌شوند (استويانف، 2005). خشکی یک رخداد طبیعی است که می‌تواند به وسیله شاخص‌های مشتق شده از داده‌های پایه مانند میزان بارندگی و سایر متغیيرهای آب و هوا، اندازهگیری شود. گياهان در شرايط تنش خشكي با ايجاد تغييرات مورفولوژيكي، فيزيولوژيكي و متابوليسمي در كليه اندام‌هاي خود، به تنش پاسخ مي‌دهند (حیدری و همکاران، 1386). خشکی می‌تواند در اثر وجود یک یا چند عامل آب و هوایی که موجب کمبود آب در داخل گیاه می‌شوند، به وجود آید (لویت، 1980). تنش خشکی از طریق ایجاد تغییرات آناتومیک، مورفولوژیک و بیوشیمیایی بر جنبه‌های مختلف رشد و نمو گیاه تاثیر می‌گذارد. این تنش باعث کاهش فتوسنتز، هدایت روزنه‌ای، بیوماس، رشد و در نهایت عملکرد گیاه میشود (عبدل جلیل، 2009).
یکی از تغییرات فیزیولوژیکی که به هنگام خشکی ممکن است روی دهد، تنظیم فشار اسمزی میباشد. هر نوع افزایش در فشار اسمزی سلول ناشی از تنش، به حفظ حالت تورژسانس کمک میکند و در حقیقت تغییرات اندک در وضعیت تورژسانس گیاه متحمل وسیلهای است که تنش از طریق آن متابولیسم گیاه را متاثر میسازد و لازم است در نظر گرفته شوند (باقری، 1375).
با توجه به محدودیت‌های شدید آبی در اکثر مناطق ایران، در کشور ما تنش خشکی به عنوان مهمترین تنش تاثیرگذار بر گیاهان معرفی شده است. دانشمندان با تحقیقات زیادی بر روی انواع گیاهان توانسته‌اند، بعضی از اثرات خشکی را بر روی گیاهان بشناسند و در مقابل نیز به دنبال انواع سازوکارهای تحمل در گیاهان بوده‌اند تا شاید بتوانند با شناخت آنها و چگونگی اثرشان گامی در جهت حفظ عملکرد گیاهان در شرایط تنش بردارند، اما هنوز به دلیل وجود تنوع در مکانيسم تحمل به تنش، بسیاری از آنها ناشناخته مانده‌اند. فرآیندهای درون سلولی از جمله: نفوذپذیری در غشاء، وضعیت آب سلول، میزان اسمولیت‌ها، وضعیت پروتئین‌ها، فعالیت هورمون‌های گیاهی، جریان‌های یونی، انتقال و فتوسنتز و در نهایت رشد و عملکرد همگی تحت تاثیر تنش قرار می‌گیرند، ولی رفتار پیچیده و اثر متقابل این سیستم‌ها بر یکدیگر برای ایجاد پاسخ‌های مشاهده شده در رشد هنوز نامشخص است (کافی و همکاران، 1388).
1-22- تنش در گیاهان دارویی
تنش را میتوان از دیدگاه‌های مختلف تعریف نمود. برای نمونه از دیدگاه بیولوژیک، تنش به اثرات ناسازگار و مغایر به وجود آمده یا نیازهای یک ارگانیسم اطلاق میشود. به عبارت دیگر تنش به اثرات و نیروهای ناسازگاری گفته میشود که مانع از سیستمهای نرمال میشود. از دیدگاه اکولوژیکی، تنش به فشارهای بیرونی که باعث تنزیل عملکرد و راندمان تولیدی گیاه به زیر پتانسیل ژنتیکی آن میشود، گفته میشود. به عبارت دیگر، فشارهای زیست محیطی که تولید نرمال متابولیت‌های ثانویه را در گیاهان مختل می‌نماید. از این تعریف معلوم میشود که متابولیت‌های ثانویه هم به لحاظ ساختار طبیعی (وراثتی) و هم تحت‌تاثیر تهییج‌های غیرطبیعی (تنشی) در گیاه ساخته و پرداخته می‌شوند (فخرطباطبایی، 1375). برخی از این مواد حتی به عنوان نشانه یا مارکری مسلم فعالیت ژن‌های خاص مقاومت و سازگاری به تنشهای محیطی مشخص تلقی می‌شوند و حتی می‌توانند ممیز میدان اکولوژیک خاص در زیرگونه‌ها و گونه‌های نزدیک به هم در طبیعت باشند (فتاحی و فتاحی، 1389).
بروز شرايط نامساعد محيطي مثل خشكي، شوري، گرما بر گياهان تنش وارد نموده و تاثيرات نامطلوبي را بر رشد و عملكرد گياهان مي‌گذارند. در اكثر نقاط دنيا از جمله ايران بروز تنش خشكي كه نتيجه كمبود بارندگی مخصوصاً در مراحلي كه نياز آبي گياهان و پتانسيل تبخير و تعرق افزايش يافته ميباشد (باقری، 1375). خشكی زمانی اتفاق می‌افتد، كه تركیبی از شرایط فیزیكی و محیطی، سبب تنش در داخل گیاه شده و تولید را كاهش میدهد. این كاهش در نتیجه تأخیر و یا عدم استقرار گیاه، تضعیف و یا از بین رفتن گیاهان استقرار یافته، مستعد شدن گیاه نسبت به حمله آفات و بیماری‌های گیاهی، تغییرات فیزیولوژیكی و بیوشیمیایی در سوخت و ساز گیاه، تغییرات در كیفیت دانه، علوفه، الیاف، روغن و دیگر محصولات اقتصادی گیاه بوجود می‌آید. خشكی بیشتر یك عامل كاهشدهنده عملكرد است و این حالت حتی در مواردی كه آسیب وارده مشهود نباشد نیز وجود دارد. پیشرفتهای بهنژادی از نظر افزایش مقاومت به خشكی بدون این كه با كاهش تولید یا كیفیت محصول روبرو باشد بسیار كند است. تنش کم‌آبی عاملی است که به‌طور جدی توليد محصولات را در مناطق مختلف از جمله مناطق خشك و نيمهخشك محدود ميكند. تنش كم‌آبي سبب ايجاد واكنش‌هاي بيوشيميايي و فيزيولوژيكي متفاوتي در گياهان ميشود (پتانگوال و مادورا، 1999).
يكي از اثرات تنش كم‌آبي، مشابه ديگر تنشهاي محيطي، ايجاد آسيبهاي اكسيداتيو ميباشد كه توسط راديكال‌هاي آزاد اكسيژن مانند راديكال‌هاي سوپراكسيد، پراكسيدهيدروژن و راديكال‌هاي هيدروكسيل صورت مي‌گيرد (ژو، 2000؛ اسمینوف، 1998).
در سطح ياخته‌اي، پاسخ گياه به كمبود آب ميتواند به‌صورت آسيبهاي ياخته‌اي ظاهر شود، اما ممكن است با ايجاد سازگاري با تنش پاسخ‌هاي ديگري نيز بدهد. آبسيزيك اسيد يك بازدارنده رشد گياهي است كه اثرات فيزيولوژيكي زيادي بر رشد و تمايز گياهان دارد. آبسيزيك اسيد بعنوان يك پيامرسان، در پاسخ به تنشهاي خشكي و ساير تنشهاي محيطي و نيز در بسياري از فرآيندهاي فيزيولوژيكي از قبيل فتوسنتز و تنظيم باز و بسته شدن روزنه‌ها نقش دارد. انتقال سريع آبسيزيك‌اسيد در ساقه‌ها از طريق آوندهاي چوبي و افزايش غلظت آن در اندام‌هاي گياهي در ارتباط با تغييرات فيزيولوژيكي، مکانیسم عمده‌اي است كه در طول پاسخ گياه به خشكي رخ ميدهد (مجد و همکاران، 1380).
دستیابی به ارقامی که قادر به رشد و نمو و تولید محصول بالا در شرایط تنش خشکی باشند، بسیار مورد توجه است (رستگار، 1376). تنشهای مختلف زیست محیطی ممکن است پاسخ‌های مشابه در سطح سلولی و مولکولی را در یک گیاه منجر شوند (بک و همکاران، 2007). اگر در مرحله‌ای از رشد یا تمام دوره رشد، آب مورد نیاز گیاه به طور کامل فراهم نشود گیاه تحت تنش رطوبتی قرار گرفته و بخشی از فعالیت فیزیولوژیک آن مختل میشود (سرمدنیا و کوچکی، 1376).
به طورکلی توانایی گیاهان برای پاسخ به تنش و بقا در شرایط کمبود آب به گونه و رقم گیاهی، طول و مدت تنش خشکی، سن و مرحله نموی گیاه، نوع سلول و اندام گیاهی و اجزای زیرسلولی و به ساختار آن بستگی دارد. پاسخ گیاه به تنش آب می‌تواند در بعد زمانی چند ثانیه، دقیقه، ساعت، روزها، هفته‌ها و ماه‌ها باشد. درک گیاه از کمبود آب از طریق آزاد‌سازی یکسری پیام‌های سلولی و از طریق مسیرهای خاص انتقال صورت میگیرد و در اثر این پیام‌رسانی در گیاه این تنش فیزیکی به یک پاسخ بیوشیمیایی تبدیل میشود. بنابراین با توجه به مطالب ذکر شده، خشکی در هر مقیاسی در سطح جهانی، منطقه‌ای، مزرعه‌ای تا سلولی، اثرات خاصی را می‌گذارد و بسته به مقیاس مورد مطالعه، پارامترهای آن مقیاس، تحت تاثیر کمبود آب قرار گرفته و بر توان تولید گیاهان اثر منفی می‌گذارد (کافی و همکاران، 1388).
1-23- انواع تنش خشکی
بسته به زمان وقوع تنش خشکی، میتوان تنش را به دو نوع متناوب و انتهایی تقسیمبندی کرد:
تنش خشکی متناوب: در نتیجه قطع متناوب بارندگی‌های زمستانه حادث میشود. در مناطق گرمسیری نیمهخشک، گیاه کشت شده در پاییز عمدتاً تحت نزولات زمستانه رشد میکند. در این مناطق، چنانچه کاهش شدیدی در بارندگی‌های زمستانه رخ بدهد و دوره‌های متوالی خشکی و رطوبت در طول فصل رشد گیاه ایجاد شود، تنش خشکی متناوب بروز میکند و بقای گیاه بستگی به زمان وقوع بارندگی و مرطوب شدن خاک خواهد داشت (ساکسنا، 1993). بنابراین، برای چنین محیطی، ژنوتیپهایی مناسب هستند که دارای سرعت جذب آب زیاد و کارایی مصرف آب بالا باشند تا بتوانند در دوره رشد خود با افزایش میزان سطح سایه‌انداز، تبخیر رطوبت از خاک را کاهش دهند (کافی، 1388).
تنش خشکی انتهایی: به تنشی گفته میشود که گیاه در انتهای فصل با کمبود آب روبه رو میشود. گیاهان کشت شده در پاییز یا زمستان معمولاً در دوره رشد رویشی خود تحت تاثیر تنش خشکی متناوب قرار می‌گیرند و در مرحله رشد زایشی با تنش خشکی انتهایی مواجه می‌شوند. در اغلب محیط‌های مدیترانه‌ای، زراعت‌های بهاره به اتکای رطوبت ذخیره شده در خاک صورت گرفته و در طول فصل رویش گیاه، رطوبت خاک به تدریج کاهش می‌یابد، به‌طوری که معمولاً مراحل نهایی رشد و نمو گیاه به ویژه مرحله پر شدن دانه با خشکی شدیدی مواجه میشود که به تنش خشکی انتهایی معروف است (بلوم، 1988).
شدت تنش خشکی انتهایی نه تنها به میزان رطوبت نفوذیافته به خاک، از طریق نزولات آسمانی بستگی دارد، بلکه تابع ظرفیت خاک برای ذخیره رطوبت و همچنین نیاز به تبخیری اتمسفری میباشد (ساکسنا، 1993).
1-24- نشانه‌های کمبود خشکی:
يكي از نشانههاي كمبود آب، كاهش تورژسانس و در نتيجه کاهش رشد و توسعه سلول به ويژه در ساقه و برگ‌ها است. به همين دليل اولين اثر محسوس كم آبي را مي‌توان از اندازه كوچكتر برگ‌ها يا ارتفاع گياهان تشخيص داد. بدنبال كاهش سطح برگ، جذب نور نيز كم شده و باعث كاهش ظرفيت كل فتوسنتزي گياه شده و رشد و در نهايت عملكرد آن دچار اختلال ميشود. خشكي بر جنبه‌هاي مختلف رشد گياه تأثير گذاشته و موجب تأخير انداختن جوانهزني، كاهش رشد اندام‌هاي هوايي و كاهش توليد ماده خشك مي‌گردد. در صورتي كه شدت تنش آب زياد باشد، موجب كاهش شديد فتوسنتز و مختل شدن فرآيندهاي فيزيولوژيكي، توقف رشد و سرانجام مرگ گياه ميشود (حسنی، 1385).
گیاه از طریق مکانیسم‌های مختلف از جمله بستن روزنه، ضخیم شدن کوتیکول، کاهش سطح تعرقکننده، افزایش وزن و طول ریشه، جلوگیری از کاهش پروتئین، بالا نگه‌داشتن فتوسنتز و کاهش تنفس و تنظیم اسمزی می‌تواند در برابر خشکی مقاومت کند (پازکی و همکاران، 1391).
عوامل مختلفي ميتواند خشكي را ايجاد كند كه كمبود آب، پايين بودن رطوبت نسبي هوا، گرما و يخبندان و شوري از جمله آنها مي‌باشند. تركيب اين عوامل منجر به ايجاد انواع خشكي ميشود. اين تنوع خشكي منجر به ايجاد مكانيسم‌هاي مختلف تحمل در سطوح مختلف موجود زنده (مولكولي، سلولي، اندام و گياه) مي‌گردد (مونوکس و بلحسن، 1996).
گسترش سلول، سنتز ديواره سلولي و سنتز پروتئين در بافت‌هاي سريع‌الرشد، حساس‌ترين فرايندها به كمبود آب هستند (سدراس و میلروی، 1996). توانايي گياهان در مقاومت به تنشهاي مختلف متفاوت است. اين مقاومت ميتواند به صورت اجتناب از تنش و تحمل تنش طبقه‌بندي شود. يك گياه ميتواند از طريق ايجاد موانع فيزيكي و يا متابوليكي از بروز تنش اجتناب كند، مثلاً با توسعه بيشتر سيستم ريشه و يا بستن روزنه‌ها، گياه ميتواند از ايجاد تنش كمبود آب جلوگيري كند. در حالت تحمل، گياه تغييرات و يا صدماتي كه بر اثر تنش به وجود مي‌آيد را تحمل نموده و يا آنها را به حداقل مي‌رساند. در اين حالت تنش به گياه وارد ميشود، ليكن خسارت وارده به گياه كمتر از حد قابل انتظار است (ثقه‌الاسلامي و همکاران، 1384). در شرايط تنش، تجمع مواد محلول به گياهان اجازه ميدهد تا با حفظ تورژسانس برگ در شرايط پتانسيل آب كم (تنظيم اسمزي)، رشد كنند (بلوم، 1996). تنش خشكي هم در ارتفاع و هم در رشد گياه تأثير مي‌گذارد (جونز، 1981). گیاهان در برابر تنش خشکی مکانیسم‌های مختلفی از خود نشان می‌دهند که در زیر به انواع آنها اشاره میشود:
1-25- انواع مکانیسم‌های مقاومت به خشکی در گیاهان
1-25-1- فرار از خشکی:
سادهترين راه سازگاري گياه به شرايط خشکي، فرار از خشکي است. در اين رويه از تطابقپذيري، گياه دوران رشد و نمو خود را سريعتر انجام ميدهد تا به دوران بحران کم‌آبي مواجهه نگردد (غلات، گياهان علوفهاي يكساله) و يا به حالت خواب، نيمهخواب يا كمون (درختان، درختچهها و گياهان علوفهاي چندساله) خشکی را سپری می‌کنند (سرمدنيا و كوچكي، 1374).
انواع مکانیسم‌های فرار از خشکی:
1 ـ زودرسی یا دوره رشد کوتاه
2 ـ حساسیت به طول روز
3 ـ کنترل پنجهدهی (سرمدنيا و كوچكي، 1374).
1-25-2- اجتناب از خشکی:
توانايي يک گياه براي تحمل دورههاي کمبود بارندگي، در حالي که پتانسيل آب بافتي بالايي را در خود القاء مي‌کند. اين مکانيزم عموما به واسطه خصوصيات مورفولوژيکي و آناتوميکي گياه ميباشد و اين خصوصيات به نوبه خود نتيجه فرايند‌هاي فيزيولوژيکي است که در اثر خشکي به وجود آمده‌اند (سرمدنيا و كوچكي، 1374).
انواع مکانیسم‌های اجتناب از خشکی
1ـ سیستم ریشهای توسعه یافته
2ـ هدایت روزنه‌ای
3ـ اندازه و فراوانی روزنه‌ها
4ـ تجمع آبسزیک اسید
5ـ ضخامت کوتیکول و قشر مومی روی برگ (سرمدنيا و كوچكي، 1374).
1-25-3- تحمل به خشکی:
توانايي گياه براي مقاومت در مقابل کمبود آب که بر مبناي مقدار و دوام پتانسيل آبي پايين در گياه اندازهگيري ميشود.
انواع مکانیسم‌های تحمل خشکی
1ـ تنظیم فشار اسمزی:
الفـ تنظیم غیرفعال: که در نتیجه تحمل مقدار آب نسبی بافت است.
بـ تنظیم فعال: که بوسیله تجمع املاح یا متابولیتها یا بوسیله کاهش گسترش حجم سلول صورت میگیرد.
2ـ تجمع پرولین
3ـ جابجایی مواد پرورده
4ـ بازیافت (بهبود) (سرمدنيا و كوچكي، 1374).
1-26- اثرات تنش خشکی بر گياهان مختلف
گياهانی که در معرض تنش خشکی قرار دارند، نه تنها از لحاظ اندازه کاهش خواهند يافت، بلکه ضخامت لايه‌های پارانشيمی برگ‌ها افزايش می‌يابد. نتيجه اين وضعيت ضخامت به نسبت زياد، چرمی شدن و کوتينی شدن شاخ و برگ‌ها است که از خصايص گياهان مقاوم به خشکی میباشد. از ديگر اثرات کمبود آب میتوان به اثر مهم کمبود آب در بافت‌های مريستمی اشاره کرد كه بر روی فعاليت‌های سازندگی از قبيل ساختن DNAو RNAو مواد جداره سلول موثر است. کاهش آماس باعث تقليل نمو سلول میشود که به نوبه خود موجب کاهش نمو برگ، شاخه و ريشه‌ها میشود. از طرفی کاهش آماس بر فرايندهای وابسته به آن نظير باز شدن روزنه‌ها موثر است. میتوان گفت که اغلب اثرات تنش آب به جز آنهايی که مستقيما از طريق کاهش آماس وارد عمل می‌شوند، بستگی به از دست دادن آب پروتوپلاسم دارد. کاهش لزوجت پروتوپلاسم، افزايش نفوذپذيری نسبت به آب، اوره و گليسيرين، تجزيه پروتئين‌ها و افزايش تنفس در مراحل اوليه برخورد گياه با تنش رطوبتی رخ میدهد. کاهش سطح برگ، بسته شدن روزنه‌ها و کاهش فعاليت‌های پروتوپلاسمی نيز موجب تقليل فتوسنتز میشود. کمبود آب همچنين موجب تغييراتی در انواع و مقادير کربوهيدرات‌های گياه میشود (راجارام و همکاران، 1995).
1-26- هگزاکونازول:
هگزاکونازول تنظيمکننده رشد و قارچ‌کش تریازولی است که کاربرد آن در عملیات کشاورزی و باغبانی علمی بسیار متداول میباشد (کومار و همکاران، 2011). به‌منظور تخفیف تنشهای محیطی استفاده از برخی مواد شیمیایی توصیه شده است که یک گروه مهم از آنها تری‌آزول‌ها میباشند (جعفری و همکاران، 1385). از اثرات اولیه این ترکیبات، جلوگیری از فعالیت کائورن اکسیداز است (ژیم و همکاران، 1996). این آنزیم تبدیل انت کائرون به کائورونیک اسید را کاتالیز میکند، در نتیجه میزان جیبرلین کاهش می‌یابد (فلچر و همکاران، 2000؛ هزرایکا، 2003). هگزاکونازول قارچکشی سیستمیک است که با اثر حفاظتی و معالج، طیف وسیعی از بیماری‌های گیاهی را کنترل میکند. بیشترین مورد مصرف در ایران برای سفیدک سطحی مو به میزان 25/0 در هزار میباشد. هگزاکونازول عضو فعال خانواده تری‌آزول است که در تنظیم رشد گیاه نقش دارد. ثابت شده است که هگزاکونازول باعث تغیيرات مورفولوژیک و فیزیولوژیک زیادی در گیاه میشود (حجتی و همکاران، 2011). تریازول‌ها در محافظت گیاهان از تنشهای مختلف محیط بسیار موثر هستند، تنشهای ناشی از آب از مهمترین انواع تنشهای غیرزیستی هستند، گیاهان تیمار شده با تریازول‌ها، آب کمتری مصرف کرده و خشکی را بهتر از گیاهان تیمار نشده تحمل می‌کنند (هوشیارفرد و عالیشاه، 1386).
ترکیبات تریازولی انواع جدیدی از مواد شیمیایی هستند که باعث افزایش گلدهی، افزایش کلروفیل، افزایش مقاومت به خشکی، سرما، گرما و آلودگی‌های هوا، افزایش تعداد انشعاب، افزایش تعداد گل و کاهش رشد رویشی می‌شوند (حجتی، 1389). این ترکیبات با جلوگیری از سنتز جیبرلین منجر به کاهش طول میانگره، سطح برگ و کاهش رشد می‌شوند (مگنیسکی و همکاران، 2006). برخی از ترکیبات کندکننده رشد از جمله تریازول‌ها و ترکیبات آنیومی با ممانعت از بیوسنتز استرول‌ها و جیبرلین موجب طویل شدن ساقه می‌شوند (آرتکا، 1996).
بسیاری از کندکننده‌های رشد اثر خود را به وسیله ممانعت از تقسیم سلولی در نواحی زیر مریستم انتهایی ساقه و طویل شدن بعدی سلول‌ها نشان می‌دهند و در نتیجه موجب کاهش طویل شدن ساقه می‌شوند (سوربری و همکاران، 1987). تریازول‌ها به عنوان موثرترین و کم‌خطرترین کندکننده‌های رشد شناخته شدهاند (فلچر و همکاران، 2000). مزیت استفاده از کندکننده‌های رشد در تولید گیاهان، بهبود ظاهر با حفظ شکل و اندازه گیاه مطابق با اندازه گلدان میباشد (ویپکر و مک‌کال، 2000).
شواهد به دست آمده اظهار می‌دارند که ترکیبات تریازولی به طریق ممانعت از حمله اکسیداسیونی به صورت کاهش یا افزایش سمیتزدایی رادیکال آزاد اکسیژن، موجب القای تحمل در برابر تنش محیطی شدهاند (هوشیارفرد و عالیشاه، 1386).
با توجه به موارد مطرح شده از اهميت گياه دارويي پنيرک و افزايش مقاومت اين گياه در مقابل تنشهای رطوبتی، تحقيق حاضر به منظور بررسی تاثير تنش خشکی و تيمار هگزاکونازول بر روی گياه پنيرک (Malva sylvestris L.) انجام شد.
فصل دوم
بررسی منابع
2ـ1ـ بررسی منابع
كمبود آب در ايران همواره به عنوان يك عامل محدودكننده كشت و پرورش گياهان زراعي و دارويي مطرح بوده است. تنش خشكي در مراحل مختلف رشد، به خصوص مراحل گلدهي و دانه‌بندي محدودكننده عملكرد ميباشد. اثرات كمبود رطوبت در عملكرد و تغييرات مواد مؤثر گياهان دارويي داراي ويژگي‌هاي خاصي است كه بايد به طور كامل مورد ارزيابي قرار گيرد. به نظر مي‌رسد كه گياهان دارويي واكنش‌هاي متفاوتي نسبت به تنش خشكي در عملكرد و مواد مؤثره توليدي داشته باشند. براي درك اين ويژگي‌ها، تحقيقات گسترده بر روي گياهان با ارزش دارويي و اعمال تيمارهاي مختلف نياز ميباشد.
به خوبی مشخص شده که اثر تنش آبی بر رشد و عملکرد بستگی به ژنوتیپ گیاه دارد (بانایان و همکاران، 2008). تنش خشكي تغييراتي را در نسبت كلروفيلa وb و كاروتنوئيدها تحميل ميكند. كاهش محتويات كلروفيل گياه زراعي پنبه و كاتارانتوس روزوس در مقابل تنش خشكي نيز گزارش شده است. مقدار كلروفيل در گياه آفتابگردان در اثر كمبود شدت آب در سطح معني‌داري كاهش يافت. سرعت فتوسنتزي برگ گياهان عالي با كاهش مقدار نسبي آب و پتانسيل آب برگ، كم ميشود (لاولر و کرونیک، 2002).
سيديک و همکاران (1999) گزارش کردند که خشکی به عنوان مهمترين فاکتور کنترلکننده عملکرد محصولات، تقريبا روی کليه فرايندهای رشد گياه تاثيرگذار است. اخيرا نتايج تحقيقات نشان داده است که علاوه بر تغييرات فيزيولوژيکی که در اثر کمبود آب در گياه ايجاد میشود، صدمات اکسيداتيو نيز از عوامل مهم محدودکننده رشد و توليدات گياهی هستند که در اثر عدم وجود شرايط مناسب ايجاد میشود. بيشترين صدمه در گياهان به وسيله در معرض تنش بودن يا صدمه اکسيداتيو در سطح سلول همراه است (آلن، 1995).
تحقيقات متعددي نشان داده است که اکسيدشدن ليپيدها به احتمال زياد در اوايل مراحل تشکيل متابوليت‌هاي ثانويه ميباشد. بنابراين مي‌توان حدس زد که انباشت متابوليت ثانويه، به‌خاطر نياز به محافظت از غشاء ليپيدي نسبت به تنش اکسيداتيو ميباشد (حجتی و همکاران، 2011). اقدامات متعددي جهت حذف تأثيرات تنش کم‌آبي بر عملکرد گياه انجام شده است مثلا تنظيم‌کننده‌هاي رشد گياهي، به‌عنوان نوعي وسيله بهبود رشد گياه استفاده شدهاند (مک‌کی و سنخلا، 2002).
اثرات تنش خشکی در گياهان مختلف يکسان نيست و نوع، رقم و مرحله رشد گياه در ميزان صدمات وارده به گياه، نقش تعيينکنندهای دارد. از طرفی در بعضی گياهان تنش در برخی مراحل رشد با اثرات مفيدی همراه است. در اين شرايط، تنش جزئی رطوبت هرچند که ميزان رشد و عملکرد را کاهش میدهد، اما ممکن است در بهبود خصوصيات کيفی محصولات زراعی و باغی موثر باشد. به طور مثال تنش جزئی آب کيفيت ميوههای سيب، گلابی، هلو و آلو را افزايش داده است. تنش آبی مقدار روغن نعناع و چربی ميوههای زيتون، درصد روغن سويا و درصد پروتئين دانههای گندم را افزايش میدهد. دوره خشکی دو ماه قبل از گلدهی درخت انبه، سبب کاهش رشد سبزينه‌ای و افزايش گلدهی و در نتيجه عملکرد بيشتر میشود. به عنوان مثال در مطالعهای در آفريقای جنوبی تنش آبی در طول زمستان، عملکرد سالانه انبه را حدود 9 درصد افزايش داد (راجارام، 1995).
2-2- ختمی خبازی (پنيرک):
ختمی خبازی به طور سنتی در نواحی مدیترانه‌ای و اروپا برای درمان تورمهای درونی و بیرونی و زخم‌ها استفاده میشود. به علاوه بر درمان به عنوان غذا نیز خورده میشود. عصاره قسمتهای مختلف این گیاه خوردنی و دارویی شامل برگ‌ها، گل‌ها، میوه‌های نارس و ساقه‌های گل‌دار، به عنوان خاصيت آنتیاکسیدانی و ویژگي‌های شیمیایي مهم است. خصوصا برگ‌های این گیاه فوق‌العاده آنتی‌اکسیدانه میباشند و سرشار از نوتراسیتوکال‌هاست از قبیل آنتیاکسیدان‌های قوی مثل فنل‌ها، فلاونوئید‌ها و کاروتنوئیدها (باروس و همکاران، 2001).
بررسی تاکسونومیکی بر روی جنس پنیرک در ایران انجام گرفته است. از مجموعه گونه‌هایی که از ایران شناخته شده است، نام M. verticillata L. برای اولین بار برای فلور ایران گزارش شده است. و گونه M. Leonardi L. Riedl مترادف با آن تشخیص داده شد و M. iljini و M. leiocarpa مترادف باM. aegyptia var. Aegyptia تشخيص داده شدند (پاکروان، 1384).
گونه‌های دیگر پنیرک که به عنوان علفهرز نیز مطرح هستند شامل:M. sylvestris ،M. montana ،M. parviflora و M. rotundifolia میباشند. پنیرک از علفهای هرز مزارع پنبه، چغندرقند، سبزی و صیفی است. مواد دگرآسیب تولید شده از علفهای هرز موجب كاهش فعالیت‌های متابولیكی و عملكرد در گیاه مجاور میگردند (زاهدی و انصاری، 2011). در زیر به برخی از مقالات پنیرک که به عنوان علف هرز کار شده، پرداخته میشود.
