عضو شوید
عضویت سریع
تبادل لینک هوشمند 
آمار مطالب
آمار بازدید
1-9-1- مقاومت در برابر سرما و یخبندان ……………………………………………………………………………………………… 17
1-9-2- مقاومت در برابر خشکی ………………………………………………………………………………………………………….. 18
1-9-3- مقاومت در برابر شوری خاک …………………………………………………………………………………………………… 18
1-9-4- نقش قارچ ریشهها ………………………………………………………………………………………………………………….. 18
1-9-5- نقش غدههای چوبی ……………………………………………………………………………………………………………….. 18
1-9-6- آفات و امراض ……………………………………………………………………………………………………………………….. 18
1-10- طبقهبندی ترکیبهای شیمیایی موجود در اسانسها …………………………………………………………………………19
1-11- ترکیبهای شیمیایی اسانس اکالیپتوس ……………………………………………………………………………………………19
1-12- باکتریها ……………………………………………………………………………………………………………………………………19
1-13- اهداف، اهمیت، ضرورت انجام تحقیق ………………………………………………………………………………………… 20
فصل دوم
2-1- محیط و مواد موثره …………………………………………………………………………………………………………………….. 23
2-2- کاربرد عناصر غذایی در سطح برگها ……………………………………………………………………………………………..24
2-3- نقش عناصر معدنی در گیاهان ……………………………………………………………………………………………………… 25
فصل سوم
3-1- مواد و روشها……………………………………………………………………………………………………………………………. 28
3-1-1- محل انجام آزمایش مزرعهای ……………………………………………………………………………………………………. 28
3-1-2- مواد و روش آزمایش جهت جمعآوری گیاه و استخراج اسانس ……………………………………………………. 28
3-1-3- نوع و مشخصات طرح آماری بکار رفته در تحقیقات مزرعهای ………………………………………………………29
3-2- شناسایی ترکیبهای تشکیل دهنده ………………………………………………………………………………………………….29
3-2-1- دستگاه GC …………………………………………………………………………………………………………………………… 29
3-2-2- دستگاه GC/MS …………………………………………………………………………………………………………………… 29
3-3- مواد و روش آزمایش میکروبی ……………………………………………………………………………………………………… 30
3-3-1- محل انجام آزمایش میکروبی ……………………………………………………………………………………………………. 30
3-3-2- محیط کشت مورد استفاده ………………………………………………………………………………………………………… 31
3-3-3- محیط کشت مولر هینتون آگار ………………………………………………………………………………………………….. 31
3-3-4- سویههای باکتری ………………………………………………………………………………………………………………………31
3-3-5- تهیه غلظتهای اسانس اکالیپتوس برای بررسی اثرات ضدباکتریایی …………………………………………………31
3-3-6- تعیین خاصیت ضدباکتریایی اسانس …………………………………………………………………………………………… 32
3-4- تجزیه و تحلیل دادهها ………………………………………………………………………………………………………………….. 32
فصل چهارم:
4- نتایج ………………………………………………………………………………………………………………………………………………..34
4-1- نتایج حاصل از تاثیر محلولپاشی بر عملکرد اسانس بر گونههای اکالیپتوس …………………………………………..34
4-2- نتایج حاصل از گروهبندی میانگین عملکرد اسانس ……………………………………………………………………………..36
4-2-1- گروهبندی میانگین عملکرد اثر گونه بر تولید اسانس ……………………………………………………………………….36
4-2-2- گروهبندی میانگین عملکرد اثرتیمار بر تولید اسانس گونههای اکالیپتوس ……………………………………………37
4-2-3- گروهبندی میانگین عملکرد اثرتکرار بر تولید اسانس گونههای اکالیپتوس …………………………………………..38
4-3- نتایج حاصل از تجزیه اسانس گونههای اکالیپتوس با استفاده از دستگاه کروماتوگرافی گازی متصل به طیف سنج جرمی (GC/MS) ………………………………………………………………………………………………………………………….39
4-4- نتایج حاصل از اثر غلظتهای مختلف اسانس گونههای اکالیپتوس حاصل دو زمان مختلف بر قطر هاله عدم رشد در بازداری از رشد بر باکتریها ………………………………………………………………………………………………………… 59
4-4-1- نتایج حاصل از میانگین اثر غلظت 100% اسانس برگ سه گونه اکالیپتوس در دو زمان بر قطر هاله عدم رشد در بازداری از رشد باکتریها در محیط جامد MHA …………………………………………………………………………. 59
4-4-2- نتایج حاصل از میانگین اثر غلظت 75% اسانس برگ سه گونه اکالیپتوس در دو زمان بر قطر هاله عدم رشد در بازداری از رشد باکتریها در محیط جامد MHA …………………………………………………………………………………. 60
4-4-3- نتایج حاصل از میانگین اثر غلظت 50% و 25% اسانس برگ سه گونه اکالیپتوس در دو زمان بر قطر هاله عدم رشد در بازداری از رشد باکتریها در محیط جامد MHA ………………………………………………………………….. 61
4-4-4- گروهبندی میانگین اثر گونههای اکالیپتوس بر قطر هاله عدم رشد در بازداری از رشد باکتریهای S.aureus, E.coli و S. pyogenes در محیط MHA ……………………………………………………………………….. 63
4-4-5- گروهبندی میانگین اثر غلظتهای مختلف اسانس گونههای اکالیپتوس بر قطر هاله عدم رشد در بازداری از رشد باکتریهای S.aureus, E.coli و S. pyogenes در محیط MHA ……………………………………………….. 63
4-4-6- گروهبندی میانگین باکتری در زمان مختلف در اسانس گونههای اکالیپتوس بر قطر هاله عدم رشد در بازداری از رشد باکتریهای S.aureus, E.coli و S. pyogenes در محیط MHA…………………………….. 64
4-4-7- گروهبندی میانگین اثر گونههای اکالیپتوس در زمانهای مختلف بر قطر هاله عدم رشد در بازداری از رشد باکتریهای S.aureus, E.coli و S. pyogenes در محیط MHA ……………………………………………………… 65
4-4-8- گروهبندی میانگین باکتریها در غلظتهای مختلف اسانس گونههای اکالیپتوس بر قطر هاله عدم رشد در بازداری از رشد باکتریهای S.aureus, E.coli و S. pyogenes در محیط MHA ……………………………….. 65
4-4-9- گروهبندی میانگین باکتریها در غلظتهای مختلف اسانس گونههای اکالیپتوس بر قطر هاله عدم رشد در بازداری از رشد باکتریهای S.aureus, E.coli و S. pyogenes در محیط MHA ………………………………. 66
فصل پنجم :
5- بحث ………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 70
5-1- نتایج بدست آمده از اثر تغذیه محلولپاشی ریزمغذی بر گونههای اکالیپتوس ……………………………………….. 70
5-1-1- افزایش کمی اسانس …………………………………………………………………………………………………………………. 70
5-1-2- افزایش عملکرد کیفی ترکیبات شیمیایی اسانس ……………………………………………………………………………. 70
5-1-3- تعیین اثرات ضد باکتریایی اسانس گونههای اکالیپتوس بر میزان قطر هاله عدم رشد بر باکتری ……………. 71
نتیجه گیری …………………………………………………………………………………………………………………………………………… 73
پیشنهادات …………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 73
ضمائم ………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 74
منابع …………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 78
فهرست جدولها
عنوان صفحه
جدول 2- 1: نقش عناصر ریزمغذی در گیاهان ………………………………………………………………………………………….. 25
جدول 4-1: بازده اسانس گونههای اکالیپتوس در دو زمان …………………………………………………………………………….35
جدول 4-2 : مقایسه تعداد، مجموع درصد و مقدار ترکیبهای عمده اسانس گونههای اکالیپتوس در منطقه سمنان …………………………………………………………………………………………………………………………………………………….39 جدول 4-3 : نتایج حاصل از تجزیه اسانس گونه E.camaldulensis 9616در مرحله شاهد با استفاده از کروماتوگرافی گازی متصل به طیف سنج جرمی(GC/MS) ………………………………………………………………………..42
جدول 4-4 : نتایج حاصل از تجزیه اسانس گونه E.camaldulensis 9616در مرحله اول محلولپاشی با استفاده از کروماتوگرافی گازی متصل به طیف سنج جرمی(GC/MS) …………………………………………………………………….44
جدول 4-5 : نتایج حاصل از تجزیه اسانس گونه E.camaldulensis 9616در مرحله دوم محلولپاشی با استفاده از کروماتوگرافی گازی متصل به طیف سنج جرمی(GC/MS) ……………………………………………………………………46
جدول 4-6 : نتایج حاصل از تجزیه اسانس گونه E. ZH 41در مرحله شاهد با استفاده از کروماتوگرافی گازی متصل به طیف سنج جرمی(GC/MS) ……………………………………………………………………………………………………..48
جدول 4-7 : نتایج حاصل از تجزیه اسانس گونه E. ZH 41در مرحله اول محلولپاشی با استفاده از کروماتوگرافی گازی متصل به طیف سنج جرمی(GC/MS) …………………………………………………………………………………………….50
جدول 4-8 : نتایج حاصل از تجزیه اسانس گونه E. ZH 41در مرحله دوم محلولپاشی با استفاده از کروماتوگرافی گازی متصل به طیف سنج جرمی(GC/MS) …………………………………………………………………………………………….52
جدول 4-9 : نتایج حاصل از تجزیه اسانس گونه E. Microtheca در مرحله شاهد با استفاده از کروماتوگرافی گازی متصل به طیف سنج جرمی(GC/MS) …………………………………………………………………………………………….54
جدول 4-10 : نتایج حاصل از تجزیه اسانس گونه E. Microtheca در مرحله اول محلولپاشی با استفاده از کروماتوگرافی گازی متصل به طیف سنج جرمی(GC/MS) ………………………………………………………………………..56
جدول 4-11 : نتایج حاصل از تجزیه اسانس گونه E. Microtheca در مرحله دوم محلولپاشی با استفاده از کروماتوگرافی گازی متصل به طیف سنج جرمی(GC/MS) ………………………………………………………………………..58
جدول 4-12: تجزیه واریانس اثر کودهای ریزمغذی بر عملکرد کمی سه گونه اکالیپتوس ……………………………….. 67
جدول 4-13: تجزیه واریانس اثر اسانس سه گونه اکالیپتوس در بازداری از رشد باکتریها ……………………………… 68
جدول 4-14: تجزیه واریانس اثر اسانس سه گونه اکالیپتوس در بازداری از رشد باکتریها ……………………………… 68
جدول 6-1 : آزمایش EC و PH آب چاه ………………………………………………………………………………………………. 75
جدول 6-2 : آزمون خاک ……………………………………………………………………………………………………………………….. 76
جدول 6-3 : آزمون خاک ……………………………………………………………………………………………………………………….. 77
فهرست نمودارها
عنوان صفحه
نمودار4-1 : اسانس گونههای اکالیپتوس قبل و بعد از محلولپاشی ……………………………………………………………….35
نمودار4-2 : بازده اسانس گونههای اکالیپتوس …………………………………………………………………………………………….36
نمودار4-3 : اثر گونه بر تولید اسانس ………………………………………………………………………………………………………..37
نمودار4-4 : اثر تیمار بر تولید اسانس ………………………………………………………………………………………………………..37
نمودار4-5 : اثرتکرار بر تولید اسانس ………………………………………………………………………………………………………..38
نمودار4-6 : اثر غلظت اسانس 100% گونههای اکالیپتوس بر باکتریها ………………………………………………………… 60
نمودار4-7 : اثر غلظت اسانس 75% گونههای اکالیپتوس بر باکتریها ………………………………………………………….. 61
نمودار4-8 : اثر غلظت اسانس 50% گونههای اکالیپتوس بر باکتریها ………………………………………………………….. 62
نمودار4-9 : اثر غلظت اسانس 25% گونههای اکالیپتوس بر باکتریها ………………………………………………………….. 62
نمودار 4-10 : میزان قطر هاله عدم رشد، گونه در باکتری ……………………………………………………………………………63
نمودار 4-11 : میزان قطر هاله عدم رشد، غلظت در گونه ………………………………………………………………………….. 64
نمودار 4-12 : میزان قطر هاله عدم رشد، باکتری در زمان ………………………………………………………………………….. 64
نمودار 4-13 : میزان قطر هاله عدم رشد باکتریها، گونه در زمان ………………………………………………………………. 65
نمودار 4-14 : میزان قطر هاله عدم رشد باکتریها، غلظت در باکتری …………………………………………………………. 66
نمودار4-15 : میزان قطر هاله عدم رشد باکتریها، غلظت در زمان ……………………………………………………………… 67
فهرست شکلها
عنوان صفحه
شکل 1- 1: انواع آرایش رگبرگ ……………………………………………………………………………………………………………….13
شکل 1- 2: ساختمان گل آذین، گل و میوه اکالیپتوس ………………………………………………………………………………… 16
شکل 2- 1: تأثیر عوامل محیط رویش، بر تولیدات متابولیتی گیاهان دارویی ………………………………………………….. 24
شکل 4-1: کروماتوگرام حاصل از تجزیه اسانس گونه E.camaldulensis 9616در مرحله شاهد با استفاده از کروماتوگرافی گازی متصل به طیف سنج جرمی ………………………………………………………………………………………….41
شکل 4-2: کروماتوگرام حاصل از تجزیه اسانس گونه E.camaldulensis 9616در مرحله اول محلولپاشی با استفاده از کروماتوگرافی گازی متصل به طیف سنج جرمی ……………………………………………………………………………43
شکل 4-3: کروماتوگرام حاصل از تجزیه اسانس گونه E.camaldulensis 9616در مرحله دوم محلولپاشی با استفاده از کروماتوگرافی گازی متصل به طیف سنج جرمی ……………………………………………………………………………45
شکل 4-4: کروماتوگرام حاصل از تجزیه اسانس گونه E. ZH 41در مرحله شاهد با استفاده از کروماتوگرافی گازی متصل به طیف سنج جرمی ……………………………………………………………………………………………………………………….47
شکل 4-5: کروماتوگرام حاصل از تجزیه اسانس گونه E. ZH 41در مرحله اول محلولپاشی با استفاده از کروماتوگرافی گازی متصل به طیف سنج جرمی ………………………………………………………………………………………….49
شکل 4-6: کروماتوگرام حاصل از تجزیه اسانس گونه E. ZH 41در مرحله دوم محلولپاشی با استفاده از کروماتوگرافی گازی متصل به طیف سنج جرمی ………………………………………………………………………………………….51
شکل 4-7: کروماتوگرام حاصل از تجزیه اسانس گونه E. Microthecaدر مرحله شاهد با استفاده ازکروماتوگرافی گازی متصل به طیف سنج جرمی ………………………………………………………………………………………………………………53
شکل 4-8: کروماتوگرام حاصل از تجزیه اسانس گونه E. Microthecaدر مرحله اول محلولپاشی با استفاده از کروماتوگرافی گازی متصل به طیف سنج جرمی ………………………………………………………………………………………….55
شکل 4-9: کروماتوگرام حاصل از تجزیه اسانس گونه E. Microthecaدر مرحله دوم محلولپاشی با استفاده از کروماتوگرافی گازی متصل به طیف سنج جرمی ………………………………………………………………………………………….57
چکیده:
در این پژوهش برای بررسی تاثیر ریزمغذی بر عملکرد کمی و کیفی اسانس برگ سه گونه اکالیپتوس E.camaldulensis 9616, E. Microtheca) و E. ZH 41 ) در قالب طرح بلوک کامل تصادفی در سه تکرار و در دو زمان در منطقه سمنان مورد مطالعه قرار گرفت. برگها بعد از محلولپاشی با کودهای ریزمغذی (لیبرل بی ام ایکس) در دو مرحله جمعآوری گردید. اسانس برگها با دستگاه کلونجر استخراج و با دستگاه گاز کروماتوگرافی متصل به طیف سنج جرمی (GC/MS) مورد تجزیه و شناسایی قرار گرفت. بالاترین بازده اسانس در بین گونهها مربوط به E.camaldulensis 9616 در تیمار محلولپاشی مرحله دوم با 3.09% بدست آمد. عملکرد اسانس E. Microtheca افزایش یافته اما بر گونه E. ZH 41 تاثیری نداشته است. روند گرم شدن هوا در تولید اسانس کاهش چشمگیری داشته است که با محلولپاشی عناصر ریزمغذی، افزایش عملکرد کمی اسانس مشاهده شد. بیشترین مقدار 8،1-سینئول (75.32%) مربوط به تیمار محلولپاشی مرحله دوم E. Microtheca شناسایی شد. همچنین درگونه E.camaldulensis 9616 در تیمار محلولپاشی با 65.22% و در تیمار دوم محلولپاشی با 70.39% افزایش داشت. در گونه E. ZH 41 مقدار 8،1-سینئول در هردو تیمار محلولپاشی کاهش داشت. تغییراتی نیز در سایر ترکیبهای عمده و جزیی مانند بتا پینن در اسانس هر سه گونه در هر دو مرحله محلولپاشی عناصر ریزمغذی مشاهده شد.
اثر ضدباکتریایی اسانس سه گونه اکالیپتوس بر سویههای باکتری S.aureus, E.coli و S. pyogenes در محیط کشت مولر هینتون آگار مورد ارزیابی قرار گرفت. اثر ضدباکتریایی اسانسها بر روی باکتریهای گرم مثبت در مقایسه با باکتریهای گرم منفی تاثیر بیشتری از خود نشان داد. بیشترین اثر ضدباکتریایی را اسانس گونه E.camaldulensis 9616 بر باکتری S. pyogenes داشت و کمترین اثر بخشی را اسانس هر سه گونه اکالیپتوس در مقابل باکتری E.coli داشته است. همچنین میانگین قطر هاله عدم رشد بر سویههای باکتری در غلظتهای مختلف اتانولی نشان داد که با کاهش غلظت اسانس هاله عدم رشد کاهش پیدا کرد.
واژه های کلیدی : اسانس، اکالیپتوس، باکتری ، سمنان، عملکرد، عناصر ریزمغذی
فصل اول
1-کلیات
1-1- مقدمه
1-1-1- معرفی گیاهان دارویی: قدمت شناخت خواصّ دارویی گیاهان، شاید بیرون از حافظه تاریخ باشد. یکی از دلایل مهم این قدمت، حضور باورهای ریشهدار مردم سرزمینهای مختلف در خصوص استفاده از گیاهان دارویی است. اطلاعات مربوط به اثرها و خواص دارویی گیاهان، از زمانهای بسیار دور بتدریج سینه به سینه منتقل گشته، با آداب و سنن قومی در آمیخته و سرانجام در اختیار نسلهای معاصر قرار گرفته است. طبق برخی «سنگنبشتهها» و شواهد دیگر، به نظر میرسد مصریان و چینیان در زمرۀ نخستین اقوام بشری بوده باشند که بیش از 27 قرن قبل از میلاد مسیح، از گیاهان به عنوان دارو استفاده کرده و حتّی برخی از گیاهان را برای مصرف بیشتر در درمان دردها کشت دادهاند (امیدبیگی، 1374).
مردم یونان باستان، خواص دارویی برخی از گیاهان را به خوبی میدانستهاند. بقراط حکیم بنیانگذار طبّ یونان قدیم و شاگرد وی ارسطو و دیگران، برای استفاده از گیاهان در درمان بیماریها ارزش زیادی قایل بودهاند. آنها علاوه بر استفاده از گیاهان یونان، از گیاهان کشورهای دیگر هم استفاده میبردهاند. پس از آنها، یکی از شاگردان ارسطو به نام «تئوفراست» مکتب «درمان با گیاه» را بنیاد نهاد. پس از آن، «دیوسکورید» در قرن اوّل میلادی، مجموعهای از 600 گیاه دارویی با ذکر خواصّ درمانی هر یک را تهیّه و به صورت کتابی در آورد که این کتاب بعدها سرآغاز بسیاری از مطالعات علمی در زمینة گیاهان مذکور گردید، به طوری که مثلاً «جالینوس» پزشک معروف یونانی در کارهای خود به کتاب «دیوسکورید» استناد کرده است (امیدبیگی، 1374).
در قرون هشتم تا دهم میلادی، دانشمندان ایرانی؛ ابوعلی سینا، محمّد زکریای رازی و دیگران، به دانش «درمان با گیاه» رونق زیادی دادند و گیاهان بیشتری را در این رابطه معرّفی کردند و کتابهای معروفی چون «قانون» و «الحاوی» را به رشتة تحریر در آوردند. پس از آن، درمان با گیاه همچنان ادامه یافت. در قرن سیزدهم، «ابن بیطار» مطالعات فراوانی در مورد خواصّ دارویی گیاهان انجام داد و خصوصیّات بیش از 1400 گیاه دارویی را در کتابی که از خود به جای گذاشته، یادآور شد. پیشرفت اروپاییان در استفادة دارویی از گیاهان در قرن هفده و هجده، ابعاد وسیعی یافت و از قرن نوزدهم کوششهایی همهجانبه برای استخراج «موادّ مؤثره» از گیاهان دارویی و تعیین معیارهای معیّنی برای تجویز و مصرف آنها شروع شد (امیدبیگی، 1374).
کوششهای آن زمان تا به امروز هم ادامه یافته و در حال حاضر نیز با سرعت هر چه بیشتر به پیش
میرود. اکنون با در دست داشتن نتایج آزمایشها و تحقیقات، با اطمینان میتوان به تشریح و تفضیل علمی مزایای موجود در موادّ مؤثرة گیاهان دارویی در رابطه با انسان و حیوانات پرداخت. حقیقت این است که امروزه دربارة روند متابولیسمی تشکیل موادّ مؤثره موجود در گیاهان تحت فرایندهای خاصّ زیست محیطی و تأثیر موادّ مؤثرة مذکور بر انسان و حیوانات، اطلاعات بسیار زیادی وجود دارد و جنبههای مختلف استفاده از موادّ مذکور، تنوع روزافزون دارد. تا کنون، تنها خصوصیات دارویی حدود سیهزار گونه از ششصدهزار گونة گیاهی جهان شناخته شده و در میان بقیه، گهگاه، موادّ مؤثرة جدید و بسیار ارزشمندی کشف میگردد (امیدبیگی، 1374).
جمعآوری گیاهان دارویی بسیار مشکل است. انجام این کار با ماشین به سختی امکانپذیر است، زیرا جمعآوری برخی از اندامهای حاوی موادّ مؤثره (نظیر گلها، برگها و…) تنها با دست ممکن است. از اینرو، تولید گیاهان دارویی به کار بدنی زیادی نیاز دارد. با جمعآوری گیاهان دارویی، کار به اتمام نمیرسد (بر خلاف برخی محصولات کشاورزی)، بلکه پس از برداشت محصول، اندامهای جمعآوری شده را باید تحت تأثیر عملیات مناسبی قرار دارد تا به صورت قابل استفاده درآید (خشک کردن، استخراج مادة مؤثره، بستهبندی و…).
1-1-2- خصوصیات ویژه گیاهان دارویی
در پیکر این گیاهان مواد خاصی به نام “مواد موثره” ( مواد فعال ) ساخته و ذخیره میشود که این مواد تأثیر فیزیولوژیکی نیز بر پیکر موجود زنده بر جای میگذارند که این گیاهان برای مداوای برخی از بیماریها مورد استفاده قرار میگیرند. مواد فعال ذکر شده طی یک سلسله فرآیندهای ویژه و پیچیده بیوشیمیایی، به مقدار بسیار کم ( معمولأ کمتر از وزن خشک گیاه ) ساخته میشوند و به “متابولیتهای ثانویه” نیز معروفند (عیوضی، 1390).
ممکن است فقط اندام خاصی نظیر ریشه، گل یا برگهای آنها حاوی ماده موثره باشد.
معمولأ از اندامهای مورد نظر به صورت تازه استفاده نمیشود و لازم است تحت عملیات خاصی نظیر تمیز شدن، هوادهی و خشک کردن قرار میگیرند و پس از آن مورد استفاده واقع شوند. این گیاهان در مقایسه با سایر گیاهان نظیر غلات و سبزیها در موارد خاصی استفاده شوند (عیوضی، 1390).
1-1-3- طبقهبندی گیاهان دارویی بر اساس مواد موثرهشان و نحوه استفاده از آنها
1-1-3-1- گیاهان دارویی
گیاهان دارویی به گروهی از گیاهان گفته میشود که اندامهای آنها دارای ترکیبهای اثر بخش دارویی است و همچنین به علت اثرات درمانی که بر انسان و دام دارند در صنعت داروسازی مورد استفاده قرار میگیرند (قاسمی، 1388).
1-1-3-2- گیاهان ادویهای
از مواد موثره موجود در این گروه از گیاهان، در صنایع غذایی، کنسروسازی، نوشابهسازی و غیره به منظور بهبود در رنگ، طعم و مزه آنها مورد استفاده قرار میگیرد. این گیاهان باعث بهتر شدن عطر و طعم مواد غذایی و بهبود کارکرد دستگاه گوارش شده و دستگاه گوارش را در برابر بیماریهای میکروبی مقاوم میکنند مانند نعناع و آویشن.
1-1-3-3- گیاهان معطر یا اسانسدار
اندامهای خاصی در این گیاهان حاوی اسانساند و دارای مصارف بسیاری در صنایع غذایی، آرایشی و بهداشتی هستند و از راه تقطیر با بخار آب ، از آن اندام استخراج میشوند (امیدبیگی، 1374).
1-2- مواد مؤثره گیاهان دارویی
در رابطه با مسیرهای تشکیل مواد مؤثره گیاهان دارویی، نظرات متفاوتی ارائه گردیده است. به عنوان مثال سنتز مواد مؤثره گیاهان ناشی از دو گروه فرآیندهای متابولیسمی متفاوت و در عین حال مرتبط با هم میباشند که عبارتند از:
1-2-1- فرآیندهای متابولیسمی عام
این فرآیندها در تمامی موجودات زنده در سطوح مختلف عمومیت دارند و لذا در کلیه گیاهان چه دارویی و چه غیر دارویی به وقوع میپیوندند.
1-2-2- فرآیندهای متابولیسمی خاص
این فرآیندها در گیاهان دارویی که فرآوردههای خاصی تولید میکنند، بیشتر به وقوع میپیوندند (بقالیان و همکاران، 1379).
باید دانست که عام یا خاص بودن فرآیندها و ترکیبهای مربوط به آنها یک مفهوم نسبی است. تقسیمبندی مواد مؤثره (دارویی) گیاهان که امروزه مورد تأیید میباشند شامل 4 گروه اصلی، روغنهای فرار (اسانسها)، آلکالوئیدها، گلیکوزیدها و سایر مواد مؤثره هستند. منظور از سایر ترکیبات مؤثره، گروهی از ترکیباتی است که به دلیل ناهماهنگی و گستردگی ساختمانهای شیمیایی در سه گروه قبلی قرار نمیگیرند (بقالیان و همکاران، 1379).
1-3- اسانسها
اسانسها طبقهای از روغنهای گیاهی هستند که از مخلوط ترکیبهای شیمیایی آلی فرار، سنگین و چربی تشکیل یافتهاند. در اصل وجود آنها، مسئول وجود بوی خوش یا مزه در گیاه میباشد. اسانسها با توجه به نوع تیرههایی که دارای روغن فرار میباشند عبارتند از: تیره کاج ، برگ بو ، نارنج ، مورد ، چتریان ، نعنائیان و کاسنی. اسانسها ممکن است به طور مستقیم توسط پروتوپلاسم به وسیله تجزیه مواد رزینی غشاء سلولها یا از هیدرولیز بعضی از گلیکوزیدها حاصل شوند.
آویشن شیرازی، حنا، زنجبیل، میخک، هل، اکالیپتوس، بابونه، رزماری و مریمگلی از جمله گیاهان دارویی هستند که دارای مواد ثانویه بویژه اسانس، روغن و ترکیبات فنلی هستند که در صنایع غذایی و آرایشی کاربرد زیادی دارند(Cowan, 1999; Alam et al, 2007; Rodriguez et al, 2005; Muyima, 2004; Azlan et al, 2003). دانشمندان معتقدند که این مواد ممکن است یا به صورت مستقیم از تغییرات پروتوپلاسم و یا در اثر تجزیه شدن لایههای رزینی شده دیواره سلولی و یا در اثر هیدرولیز بعضی از گلیکوزیدهای مشخصی بوجود میآیند. درجه پخش این روغنها در گیاهان متفاوت میباشد. به عنوان مثال در گیاهان تیره مخروطیان در تمام بافتهای گیاهی وجود دارد، در صورتی که در گلسرخ فقط در گلبرگ و در دارچین در پوست و برگ و در میوه چتریان فقط در پریکارب و در نعنائیان در تارهای ترشح کننده و برگها و سرانجام در یک نوع نارنج در گلبرگ و در نوع دیگر در پوست آن یافت میشوند (میرزا و همکاران، 1375).
اسانسها با اینکه از نظر ترکیبهای شیمیایی متفاوت هستند، ولی در بعضی از خواص فیزیکی مشترک میباشند. اسانسها بویی مشخص و ضریب شکستی قوی دارند و در اکثر موارد روی نور پلاریزه موثر میباشند. قدرت چرخش اسانسها اغلب وسیله مناسبی جهت تشخیص آنها میباشند. به طور مثال در اسانس نعناع ترکیب منتول طبیعی چپ گرد است، ولی نوع مصنوعی آن راسمیک است و همچنین ترکیب کامفور طبیعی چپ گرد است. ولی کامفور طبیعی راسمیک میباشد. وزن مخصوص اسانسها کمتر از آب است و فقط تعداد محدودی از اسانسهای گیاهی وزن مخصوصی بیشتر از آب دارند. به طور کلی اسانسها با آب غیر قابل اختلاط میباشند، ولی میتوانند بوی خود را به آب انتقال دهند و ایجاد آبهای مقطر مختلف نمایند (مومنی و همکار،1377).
اسانسها در الکل، اتر و اغلب حلالهای آلی محلول هستند. اسانسها به علت تبخیر در اثر مجاورت هوا در حرارت عادی، روغنهای فرار، روغنهای اتری یا اسانسهای روغنی نامیده میشوند. اسانسها به طور کلی بیرنگ هستند، بویژه هنگامی که تازه تهیه شده باشند. ولی رنگ آنها در اثر مرور زمان به علت اکسیداسیون و رزینی شدن تیره میگردند. بنابراین توصیه شده است برای جلوگیری از این تغییرات اسانسها باید در مکان خشک، ظرفهای سربسته و پر و از جنس شیشه به رنگ دودی نگهداری شوند. ساختمان شیمیایی آنها مخلوطی از استرها، آلدئیدها، الکلها، ستنها و ترپنها میباشد. اسانسها اغلب متعلق به گروه شیمیایی ترپنها، سسکوییترپنها، الکلها، استرها، آلدئیدها، فنلها و پراکسیدها هستند، ولی ممکن است با موادی مثل رزینها و صمغها همراه گردند که در این صورت ترکیبهای شیمیایی حاصل بسیار پیچیده میباشند (بقالیان و همکاران،1379).
روغنهای فرار از نظر بعضی ویژگیهای شیمیایی و فیزیکی با روغنهای ثابت اختلاف دارند که اهم آنها عبارتند از: روغنهای فرار قابل تقطیر شدن هستند و از این جهت به راحتی میتوان آنها را از طریق روشهای تقطیر استخراج نمود. ساختمان شیمیایی روغنهای فرار برخلاف روغنهای ثابت با قلیاییها صابونی نخواهد شد.
روغنهای فرار برخلاف روغنهای ثابت فاسد و ترش نگشته بلکه در مجاورت هوا و نور اکسیده و رزینه شکل خواهد شد. اسانسها شامل ترکیبات فرار یا مواد چربی دوست که از هیدروکربنها و یا ترکیبهای تک وظیفهای که از سوخت و ساز مونوترپنها، سسکوئیترپنها، فنل پروپانوئید، اسیدهای آمینه (ترکیبهای چرب با جرم کم) و اسیدهای چرب ( ترکیبهای چرب با زنجیره بلند) مشتق میشوند.
کیفیت محصولات طبیعی به وضعیت جغرافیایی محل رویش آنها بستگی دارد. اسانسها که توسط گونهها متفاوت گیاهان تولید و در اندامهای مختلف ذخیره میگردند رابطه مستقیمی با بیوسنتز، متابولیسم و فعالیتهای بیولوژیکی گیاه دارند که تابع شرایط اقلیمی محیط زیست گیاه هستند. عوامل مختلفی مانند زمان برداشت محصول، نحوه جمعآوری، طریقه خشک کردن، بستهبندی و نگهداری در انبار در کیفیت و کمیت اسانسهای گیاهی موثر هستند. ترکیبهای معطر در سیتوپلاسم گیاهی شکل میگیرند، به ویژه در اندامهایی مانند بشره نازک، غده ترشحی و مجرای رزینی جمع میشوند. از آنجایی که غلظتهای آنها در اندام گیاه بسیار کم است، بنابراین استخراج بسیاری از آنها از طریق مکانیکی ( به طور مثال از پوست مرکبات ) امکانپذیر است. بعضی از ترکیبهای معطر با ارزش که در گلها بیشتر موجود است، با غوطهور کردن در حلالها ( هگزان یا بنزول) استخراج میگردند. پس از تبخیر حلال، کانکریت آن باقی میماند که این روغن فقط مقدار کمی اسانس در بر دارد و ترکیبهای اصلی آنها چربی و مومها هستند.
به طور معمول مواد خام از اندامهای مختلف گیاه به طور مثال شکوفه، جوانه، میوه، پوست، بذر، برگ و غیره استخراج میشوند. در اغلب گونههای تک محصولی روغن مورد نظر به یک اندام تک محدود است، ولی در بعضی حالات روغنها توسط اندامهای مختلف دیگر تولید میشوند. اگرچه باید تفاوتی بین روغن گلهای طبیعی که از طریق جداسازی با حلال بدست میآید و اسانس قائل بود که از طریق تقطیر بدست میآید. روغنهای تقطیر شده ممکن است برخی از ترکیبهای خود را طی فرآیند از دست بدهند، مانند اسانس رز که فنیل اتل الکل خود را از دست میدهد. اسانسهای طبیعی شامل مخلوطی از یک، دو یا چند ترکیب از لحاظ مقدار و یا شدت عطر نسبت به ترکیبهای دیگر فزونی گرفتهاند. ولی فقط عده محدودی از این اسانسها از یک ترکیب شیمیایی ساخته شدهاند مثل روغن بادام تلخ بنزآلدئید و روغن سبززمستانه متیل سالیسیلات. به غیر از اسانسهایی که از گلیکوزیدها مشتق شدهاند، روغن خردل و روغن بادام تلخ، به طور معمول ساختمان شیمیایی اسانس از هیدروکربنها و ترکیبهای اکسیژنهای که از هیدروکربنها مشتق میباشند ساخته شدهاند. در بعضی روغنها مثل روغن تربانتین قسمت عمده ساختمان شیمیایی آن از هیدروکربن و مقدار کمی از ترکیبهای اکسیژنه ساخته شده است و در روغنهای دیگر قسمت آنها از ترکیبهای اکسیژنه تشکیل یافتهاند، مثل اسانس خردل که 93 درصد آن از آلیل ایزو- سیانات و اسانس میخک که 85 درصد آن از مواد فنیلیک مثل اوژنول تشکیل شده است. اسانسها در کل مخلوطی از 2500 نوع ترکیب هستند که تا کنون شناسایی شدهاند که از 100 عدد آنها بیشتر استفاده میشود. در طی قرون گذشته، استفاده از اسانسها و عصارههای گیاهی گسترش فراوانی یافته است. امروزه با استفاده از دستگاههای پیشرفته نظیر کروماتوگرافی گازی (GC)، کروماتوگرافی گازی متصل به طیفسنج جرمی (GC/MS) و کروماتوگرافی مایع با کارایی بالا (HPLC)، اجزای تشکیل دهنده اسانسها و عصارههای گیاهی شناسایی شدهاند (خوشخوی و همکاران، 1376؛ زرگری، 1376).
کروماتوگرافی یک روش جداسازی توانمند است که در تمام شاخههای علوم کاربردهایی دارد. کمی بعد از شروع قرن بیستم، کروماتوگرافی توسط گیاهشناس روسی، میخاییل تسوت ابداع و نامگذاری شد. کروماتوگرافی در بر گیرندۀ گروهی از روشهای مهم و گوناگونی است که به دانشمندان اجازه میدهد تا اجزای نزدیک به هم یک مخلوط پیچیده را از یکدیگر جدا کنند. یک دستهبندی اساسی روشهای کروماتوگرافی بر پایۀ انواع فازهای متحرک و ساکن و انواع تعادلهای درگیر در انتقال مواد حل شده بین فازها بنا شده است. سه گروه عمومی کروماتوگرافی مایع، کروماتوگرافی گازی و کروماتوگرافی سیال ابر بحرانی تقسیم شده است. علاوه بر جداسازی گونههای شیمیایی بسیار نزدیک به یکدیگر برای شناسایی کیفی و اندازهگیری کمی گونههای جداشده به کار برد (سلاجقه،1383). روشهای استخراج اسانسها عبارتند از تقطیر جزء به جزء، تقطیر با آب و بخار، تقطیر با بخار مستقیم، روش آنزیمی و استخراج با حلالهای شیمیایی میباشند (عیوضی، 1390).
1-4- دلایل رویکرد به گیاهان دارویی
امروزه رویکرد وسیع جهانیان به استفاده از داروهای طبیعی موجب ایجاد دگرگونی قابل توجهی در کلیه کشورهای جهان نسبت به شناسایی و تهیه مواد طبیعی و گیاهی و بازگشت به طبیعت شده، به طوری که اکثر کشورهای جهان دانش طب گیاه درمانی در دستور کار پژوهشهای مجامع علمی قرار گرفته است (موسوی، 1382).
موادّ دارویی مصنوعی (شیمیایی) البته بهطور سریع اثر میبخشند، و دارای یک تأثیر مشخص نیز میباشند (ممکن است صرفاً مسکن باشند یا فقط تببر و یا…) ولی اکثر آنها عوارض جانبی نامطلوبی بر بدن انسان بر جای میگذارند. در حالی که موادّ دارویی حاصل از گیاهان با آنکه بتدریج تأثیر میبخشند، ولی اثرهای مفید جانبی داشته و فواید زیادی از نظر دوام سلامت بدن دارند.
موادّ مؤثرة گیاهان، بخصوص عطریات و اسانسها، موارد استفاده متعدّد و متفاوتی در صنایع لوازم آرایشی، صنایع موادّ شیمیایی خانگی (نظیر شامپو، صابون، عطر، ادوکلن، خوشبوکنندههای هوا و امثال آنها) دارند، بهطوری که بدون حضور موادّ مؤثرة مذکور، ساخت و تهیة بسیاری از محصولات یاد شده امکانپذیر نخواهد بود (ساخت و تهیة بسیاری از اسانسها به طریق شیمیایی امکانپذیر نیست). استفاده از موادّ مؤثرة گیاهان دارویی در صنایع غذایی، رشد روزافزون دارد. اگرچه استفاده از موادّ مذکور در صنایع غذایی از گذشته معمول بوده، ولی اکنون در صنایع نوپای نوشابهسازی، کنسروسازی، شیرینیسازی و… از موادّ مؤثرة گیاهان دارویی برای بهتر شدن طعم و رنگ و بوی محصولات در سطح دقیقتر و حساب شدهتری استفاده میشود (امیدبیگی، 1374).
1-5- تاریخچه کاشت اکالیپتوس در جهان و ایران
از زمانی که دانشمندان علوم گیاهی ابراز علاقه جهت استفاده از اکالیپتوسها به عنوان گونه غیر بومی در اروپا، شبه قاره هند و کشورهای همجوار، آفریقا، آمریکای شمالی و آمریکای جنوبی نمودند، در حدود 200 سال میگذرد. در این مدت قابل توجه، توالی گونههای جدید موجب جلب توجه به کیفیت مفید و تزیینی تعدادی از اکالیپتوسها به صورت کنجکاوی گردید. البته جریان تشکیل گونههای جدید متوقف نشده است. اکالیپتوسها به صورت گسترده در نواحی گرمسیری، نیمهگرمسیری و معتدل دنیا کشت شدهاند، به نحوی که تا سال 2000 میلادی مساحتی بالغ بر بیش از ده میلیون هکتار را پوشاندهاند. اکالیپتوسها به صورت عمده به عنوان منبع تولید چوب کاغذسازی، هیزمی، ذغال چوب، تیرهای تونلی، تخته خرده چوب و اسانسهای روغنی مورد کشت قرار میگیرند. درختان اکالیپتوس جزء گونههای جنگلی سریعالرشد هستند که بومی اقیانوسیه، به ویژه استرالیا میباشند. در حدود 200 سال است که در کشورهایی غیر از استرالیا که رویشگاه طبیعی آن است، کشت شدهاند. میزان جنگلکاری اکالیپتوس در جهان تا سال 1360 در حدود چهار میلیون هکتار گزارش شده است (عصاره و همکار، 1386).
اکالیپتوس بیش از یکصد سال پیش به ایران وارد گردید و در جنوب کشور که محیط مناسبی برای آن بود، کشت گردید. در حدود سال 1310 گونههای مختلفی از اکالیپتوس به ایران وارد شدند و در شمال کشور کشت گردیدند و به زودی درختانی را به وجود آوردند، ولی اکثر درختان در اثر سرما و برف در سالهای 1327 و 1328 از بین رفتند. در سال 1330 نیز چند گونه از بذرهای مقاوم به سرما، به وسیلة پروفسور گائوبا به ایران ارسال شدند و در خزانة چمارسرای رشت کشت شدند. در بهار 1335 نیز تعداد 18 گونة اکالیپتوس مقاوم به سرما از استرالیا و مراکش وارد شدند و در خزانة باغ اکولوژی نوشهر کشت شدند و سپس به قطعات آربراتوم باغ مذکور انتقال یافتند. در سال 1342 بیش از 30 گونة مختلف توسط آقای دکتر ثابتی در اختیار سازمان جنگلها و مراتع کشور قرار گرفتند تا نتیجة رشد و مقاومت آنها در شرایط مختلف کشور مورد مطالعه قرار گیرد. پس از آزمایشهای سازگاری که توسط مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور انجام شد، بتدریج تعدادی از گونههای مناسب ترویج شدند (ثابتی، 1373).
عصاره و نجفی در سال 1372 تعداد 40 گونه اکالیپتوس با توجه به خصوصیات نزدیک به شرایط اکولوژیک مناطق گرمسیری ایران، از ایالتهای جنوب و جنوب غرب استرالیا وارد کشور نموده و آزمایشهای سازگاری آنها را در جنوب ایران انجام دادند که تعدادی از آنها برای جنگلکاری، احداث پارکها و فضای سبز و استحصال مواد معطر بسیار مناسب تشخیص داده شدند.
1-6- خصوصیات گیاهشناسی درختان اکالیپتوس
هر گونه اکالیپتوس با خصوصیاتی مانند شکل کلی و ابعاد، پوست تنه در مرحله بلوغ، نهال، برگهای تازه و بالغ و حد فاصل، شاخههای جوان، گل آذین، شکل جوانه، پرچمها، میوهها و دانهها قابل شناسائی است.
1-6-1- پوست
پوست اولیه اغلب صاف و پیوسته است، اما هنگامی که این لایه از فعالیت باز ماند، لایهای جدید پایینتر از لایه قبلی شکل میگیرد که برای یکسال دیگر یا چندین سال ادامه مییابد.
به طور کلی، پوست شاخههای جوانی که به یک درخت بالغ تعلق دارند، صاف است، در حالی که در قسمتهای پایینتر تنه و تا چند متری سطح زمین، بشره کم و بیش پایدار و همراه با شیارهای عمیق دیده میشود.
1-6-1-1- پوست خزانکننده
در E. camaldulensis پوستها به صورت ورقههای نسبتأ پهن جدا میشوند و در بعضی گونهها پوست به شکل پوسته یا فلسهای بسیار کوچک جدا میشوند.
1-6-1-2- پوست پایدار
چنانچه لایه مولد بافت چوب پنبه در عمق تجدید نشود و یا قسمتهای بیرونی بشره به هر دلیلی به صورت دورهای از درخت جدا نگردد، به آن پوست پایدار گفته میشود. هنگامی که پوست کهنه میشود، سطح آن اکسیده و تار میشود و کم و بیش شکننده گشته و صفات ویژه خود را از دست میدهد.
1-6-2- برگ
برگ بسیاری از گونههای اکالیپتوس از مرحله دانهال تا درخت بالغ متغیر است و گاهی به صورت چشمگیر برگها ابزار مهمی از نظر شناسایی هستند.
1-6-2-1- برگهای دانهال
شامل نخستین برگهایی است که در نخستین سال رویش روی دانهالها ظاهر میشوند. جفت برگهایی که از جوانه انتهایی سرچشمه میگیرند به صورت متقابل و در دو طرف ساقه قرار دارند و جفت برگهای پی در پی به صورت متقابل چلیپایی آرایش مییابند.
1-6-2-2- برگهای جوان
این برگها بر روی دانهالهای موجود در نهالستان که چهار تا شش جفت برگ از نوک جوان و در حال رشد آن ظاهر شده، دیده میشوند.
1-6-2-3- برگهای متوسط
برگهای متوسط اغلب از برگهای جوان یا بالغ بزرگترند و جفتهای زیادی از آن ممکن است بعد از مرحله جوانی یا قبل از تولید کم و بیش پایدار شاخ و برگ در مرحله بلوغ، توسط جوانه انتهایی تولید شوند.
1-6-2-4- برگهای بالغ یا رسیده
شامل برگهایی است که به طور معمول روی قسمتهای سالم تاج درختان بالغ بوجود میآیند. این برگها به طور معمول چرمی، اغلب ضخیم، شق، بسیار مومی و غنی از بافت اسکلرانشیم هستند. شکل برگها بسته به گونه متغیر است و تا حدودی باریک تا نیزهای باریک، نیزهای پهن، بیضی، مستطیلی یا حتی تخممرغی و کروی میباشد. برگهای بالغ اغلب داسی شکل هستند و ابعاد آنها به صورت قابل توجهی متغیر است.
1-6-3- آرایش رگبرگها
برگ اغلب گونهها دارای یک رگبرگ اصلی فراهم و قابل تفکیک است که دنباله رگبرگهای فرعی از آن منشعب شده و پس از آن منشعب شده و پس از طی نمودن پهنای برگ، با رگبرگ حاشیه داخلی برگ که کرانه لبه برگ را میپیماید، متصل میشود. رگبرگ فرعی نسبت به رگبرگ اصلی زاویه منظمی را تشکیل میدهند (به ویژه در بخش میانی برگ). به طور کلی سه نوع آرایش رگبرگ شناسایی شده است (شکل1-1).رگبرگ شانهای، رگبرگ مورب و رگبرگ دراز.
شکل (1-1) انواع آرایش رگبرگ به ترتیب از بالا به پایین شانهای، مورب و دراز
1-6-4- گل آذین
گلها اغلب گروهی و به شکل گل آذین هستند، به استثنای تعداد کمی از گونهها که فقط دارای یک گل آذین میباشند. برگهها و برگههای فرعی گل آذین ریزان و با دوام هستند. در اکالیپتوس دو نوع گل آذین نامحدود یا خوشهای و محدود یا گرزن دیده میشود. گل آذین گرزن به صورت دو جانبه و دو طرفه دیده میشود، تعداد گل در هر خوشه یا گرزن بر حسب گونه متغیر است. گل آذین در اغلب گونههای اکالیپتوس گرزن دو سویه است که به صورت قابل ملاحظهای متمرکز شده است.
1-6-5- گل
جوانه منفردی که در گل آذین وجود دارد دارای دو قسمت مجزا است که قسمت بالایی به نام سرپوش است که اغلب پس از باز شدن جوانه و ظاهر شدن پرچمها میافتد. قسمت پایینتر به نام نهنج میباشد.
1-6-6- سرپوش
برخی آن را معادل گلبرگ، تعدادی آن را از الحاق دو براکته، بعضی آن را از اتصال کاسبرگها و گلبرگها و در صورتی که گونههایی دارای سرپوش دو لایه باشند، طبقه داخلی را از گلبرگ و طبقه خارجی را از کاسبرگ قلمداد میکنند. به طور کلی سه دسته سرپوش برای اکالیپتوسها میتوان قائل شد.
گونههای سری Eudesmieae دارای چهار کاسبرگ کوچک با یک درپوش در بالای آنها است.
گونههایی که آشکارا دارای دو سرپوش مشخص هستند و در تمام مراحل جوانه قابل مشاهدهاند.
گونههایی که در تمام مراحل توسعه جوانه گل، دارای سرپوش واحد هستند. این گروه شامل اکثر گونههای اکالیپتوس است.
1-6-7- پرچمها
بساکهای پرچم دو حجرهای است که هر یک از آنها پس از رسیدن پرچم، یک کیسه گرده بوجود میآورد، حجرههای پرچم از نظر شکل خیلی متفاوت هستند. بساک پس از رسیدن به وسیله شکافهای طولی یا سوراخهای گرد، باز شده و گردهها را رها میسازد. گاهی میله پرچم تا میان حجرههای بساک ادامه مییابد که در این حالت پرچمها را ثابت (Adnate) مینامند، ولی اگر پشت بساک روی نوک میله قرار بگیرد و دور آن به راحتی تاب خورده یا بچرخد، آن را پرچم گردان (Versatile) مینامند. بیشتر گونههای اکالیپتوس دارای پرچم گردان یا تقریبأ گردان هستند و فقط تعدادی دارای پرچم ثابت هستند.
1-6-8- ریخت شناسی گل
یکی از خصوصیات بارز گلهای اکالیپتوس زمانی که باز میشوند، عدم تشخیص دقیق کاسبرگها و گلبرگها است. قسمت مشخص یک گل باز شده اکالیپتوس انبوهی از پرچمهای گل، گلبرگ و کاسبرگ است که بر روی یکدیگر افتادهاند (شکل1-2).
گلبرگها و کاسبرگها موجب تشکیل سرپوش یا کلاهک میشوند که پوشش یا درپوشی را برای جوانه گل تأمین میکنند.
1-6-9- میوه
توسعه و رشد میوه چوبی اکالیپتوس در گونههای مختلف مشابه است، گرچه شکل آن متفاوت است. هر میوه دارای شش قسمت میباشد:
کاسه گل سخت و چوبی
کپسول که در داخل کاسه گل است
حلقه کاسه یا نهنج که نشان دهنده موقعیت قبلی سرپوش افتاده است (Calycine ring)
حلقه پرچم
دیسک
دریچه
1- گل آذین و غنچه گل(a-پایه گل آذین، b- پایه گل، c- نهنج، d- سرپوش )، 2- گل (a- نهنج، d- تخمدان، e- پرچم)، 3- میوه (a- پایه گل آذین، b- پایه میوه، c- نهنج، f- دریچه کپسول)
شکل (1-2) ساختمان گل آذین، گل و میوه اکالیپتوس (عصاره وهمکار، 1386).
1-6-10- بذر
بذرهای اکالیپتوس از نظر اندازه، رنگ، شکل و پستی و بلندی سطح آنها بسیار متغیر و متنوع هستند. بذرهای بارور شده اغلب بزرگتر از بذرهای عقیم هستند. در هر کپسول میوه تعداد کمی از بذرها بارور هستند. به عقیده بیشتر دانشمندان بذرهای بارور در ته کپسول هستند، بنابراین اولین بذرهایی که از کپسول خارج میشوند عقیم هستند.
1-7- گونه E. camaldulensis
گستردهترین و متنوعترین اکالیپتوسها E. camaldulensis است، این گونهها قادر به سازگاری در خاکهای آهکی نیستند. E. camaldulensis در آب و هوای معتدل و گرمسیری و با بارندگی سالیانه 1100-200 میلیمتر رشد میکند.
E. camaldulensis یکی از گستردهترین گونههای درختی است که برای کشت و کار در زمینهای بیابانی و نیمهبیابانی استفاده میشود. کشت موفقیت آمیز این گونه به عنوان یک گونه وارداتی و به منظور تولید چوب در زمینهای خشک و غیر حاصلخیز ناشی از تحمل خشکی و دمای بالا همراه با رشد سریع در هنگام دسترسی به آب، ریشههای جذب کننده عمیق، مقاومت به شرایط غرقابی دورهای و شوری خاک، مقاومت به سرما و نیز توانایی تولید شاخههای جوانهزاد و چوب است. این گونه سایبان و باد شکن خوبی است، فرمهای مختلفی از آن شناخته شده، برگهای باریک و آویزان آن بسیار زینتی هستند (جوانشیر، 1351).
1-8- گونه E. microtheca
این گونه به صورت گسترده در نیمه شمالی استرالیا که دارای آب و هوای بدی است، پراکنده میباشد و بلندی آن در استرالیا به 15 تا 20 متر میرسد. در کشورهای متعددی کاشته شده است که در سودان، ایران، عراق و پاکستان موفق بوده است. ثابت شده است که نسبت به گرما و خشکی در مقایسه با سایر گونههای اکالیپتوس، حتی E. camaldulensis یا E. tereticornis، بردبار است. از نظر شکل ظاهری مطلوب نیست، ولی با آزمایش پروونانسهای جدید این گونه در محدودة رویشگاه طیبعی آن یا انتخاب پایههای برتر از یک توده طبیعی یا دستکاشت، قابل اصلاح است. این گونه دارای توانایی تحمل دورة طولانی و خشک از فروردین تا اواخر مرداد هر سال را که تامین آب آبیاری مقدور نیست و بارندگی نیز بسیار اندک است، دارد.
1-9- اکولوژی اکالیپتوس
یکی از از خصوصیات مهم گونههای اکالیپتوس داشتن نرمش اکولوژیک به نسبت وسیع است. تعداد زیادی از گونهها در موطن اصلی خود در حوزهای محدود انتشار دارند و همین گونهها در خارج از موطن خویش انتشار وسیعی دارند، مانند گونة E. globulus که در استرالیا در ناحیه کموسعتی با آب و هوای خیلی ملایم انتشار دارد. در صورتی که گونة فوق در کشورهایی نظیر برزیل، آرژانتین، هندوستان، اسپانیا، پرتغال، یونان و مراکش سازگاری خوبی نشان دادهاند و صدها هزار هکتار از زمینهای نقاط فوق زیر کشت این گونه قرار گرفتهاند گونة E. camaldulensis از نظر اکولوژیک شهرت بسزایی دارد، زیرا کمتر کشوری است که از این گونه استفاده نکرده باشد.
در مورد نرمش اکولوژیک اکالیپتوس در ایران به چند عامل زیر از سایر عوامل مهمتر هستند:
1-9-1- مقاومت در برابر سرما و یخبندان
بدون شک اکثر گونههای اکالیپتوس در مقابل سرما مقاوم نیستند و به همین جهت، سرما عامل محدود کنندهای در کشت اکالیپتوس به منظور بهرهبرداری چوب محسوب میشود و موجب کاهش دامنة انتشار آن در عرضهای شمالی میگردد. با این وجود، گونههای مهمی که تاکنون مقاومت آنها در برابر سرما تا حدودی مشخص گردیده است وجود دارند. به طور کلی میزان درجة حرارتی که یک گونه در برابر آن مقاومت میکند به شرایط محیط از جمله رطوبت نسبی هوا، جنس خاک، شدت باد و… بستگی دارد. مقاومت اکالیپتوسها در برابر سرماهای دیررس که با فعالیت بیشتر شیره نباتی همزمان میشوند فوقالعاده کم است (جوانشیر،1351).
1-9-2- مقاومت در مقابل خشکی
گونههای اکالیپتوس در رویشگاه خود در استرالیا در مناطقی با 200 میلیمتر بارندگی با بیش از 2000 میلیمتر پراکنش دارند، ولی اکثر گونههای اکالیپتوس در برابر تابستانهای خشک و دورههای خشک طولانی مقاوم هستند و این بردباری بیش از بردباری آنها در موطن اصلی آنان است. بنابراین در انتخاب گونه، میباید از گونههایی استفاده کرد که در مناطق خشک و نیمهخشک نظیر کشورهای مراکش، الجزایر، تونس، مصر، سودان و اردن کشت میشوند.
1-9-3- مقاومت در مقابل شوری خاک
عامل مهم دیگری که در بسیاری از نواحی خشک ایران نقش بازدارندهای در کشت اکالیپتوس دارد شوری خاک، بالا بودن سفرة آبی شور زیرزمینی به ویژه ناحیة بزرگی مانند خوزستان است. اگرچه گونههای مختلف اکالیپتوس شرایط خاکی متفاوتی را طلب میکنند اما خاکهای خیلی آهکی با PH بالا و مقدار کلسیم آزاد به مقدار زیاد برای بسیاری از اکالیپتوسها نامناسبند، لکن به رغم این موضوع برخی از گونهها از قبیل E. camaldulensis در اراضی خیلی آهکی نیز تحمل خوبی دارند (همتی، 1375).
1-9-4- نقش قارچ ریشهها
اگر چه پرایور اجتماع قارچ ریشهها درختان اکالیپتوس را بسیار مفید تشخیص داده و در برخی موارد وجود آنها را برای کشت و توسعه گروهی از اکالیپتوسها ضروری میداند ولی در بسیاری از کشورها تجربه نشان داده است که میتوان نهالهای خزانهای قوی را بدون تلقیح خاک تهیه کرد.
1-9-5- نقش غدههای چوبی
بسیاری از گونههای اکالیپتوس به ویژه انواع مقاومتر به خشکی دارای یک عضو حمایتی زیرزمینی به نام غده چوبی هستند که مخزنی از مواد غذایی و آب جهت تجدید حیات در مقابل عوامل مخرب به ویژه آتش سوزی و خشکسالی است.
1-9-6- آفات و امراض
اگرچه اکالیپتوسها در خارج از موطن اصلی کاشته میشوند گاهی دچار صدمات و خساراتی بیشتر میگردند لکن در آزمایشهای مورد بررسی در آفات و امراض مهمی دیده نشدهاند. تنها در دو مورد پایههایی از گونههای E. wandoo و E. oleosa مورد حمله موریانه و همچنین احتمال میرود علت خشک شدن و نابودی درختان گونه E. occidentalis حمله قارچ باشند.
لکن در گونههای موفق اکالیپتوس از قبیل E. camaldulensis و E. microtheca موردی از حمله آفات و امراض مشاهده نگردیده است (عصاره و همکار، 1386).
1-10- طبقه بندی ترکیبهای شیمیایی موجود در اسانسها
اسانسها با توجه به ترکیبهای شیمیایی که دارند به چند گروه طبقه بندی میشود:
هیدروکربورها، الکلها، آلدئیدها، ستونها، استرها، فنلها، اترهای فنلی، اکسیدها، پراکسیدها، ترکیبهای ازتدار.
ترکیبهای شیمیایی اسانسها را ممکن است بر اساس مبدأ بیوسنتز آنها به دو طبقه تقسیم نمود:
مشتقات ترپنها که از طریق واکنش استات – اسید موالیک بوجود میآیند.
ترکیبهای عطری که از طریق اسید شکمیک و فنیل پروپانوئید ساخته میشوند.
1-11- ترکیبهای شیمیایی اسانس اکالیپتوس
اسانس اکالیپتوس، ترکیب شیمیایی نسبتا درهم دارد که شامل آلدئیدوالریک، آلدئید بوتریک، پینن راست، کامفن، فنن، نوعی الکل ترپنیک به نام پینوکاروئول، الکل اتیلیک (به مقدار کم)، استات دامیل، یک ماده قابل تبلور به نام اودسمول که در غالب گونههای اکالیپتوس وجود دارد میباشد. بعلاوه دارای سینئول یا اوکالیپتول یا کاژهپوتول به فرمول C10H18O است و باید گفت که سینئول ماده اصلی تشکیل دهنده اسانس اکالیپتوس میباشد (مومنی و همکار، 1377).
1-12- باکتریها
در قرن اخیر بحث عفونتهای باکتریائی و مقاومت به آنتیبیوتیکها، تهدیدی جدی برای سلامت انسانها محسوب میشوند. لذا دستیابی به ترکیبات جدید ضدمیکروبی و طبیعی، با کمترین عارضه جانبی موضوعی است که همواره ذهن محققان را به خود معطوف ساخته است. از آنجائیکه گیاهان برای حفاظت خود در برابر عوامل بیماریزا ناگزیر به ایجاد مکانیسمهای دفاعی خاص و سنتز ترکیبات ضدمیکروبی میباشند، میتوانند همواره ضدمیکروبی و ضدباکتریال مطرح باشند (cha et al., 2005). باکتریها عوامل بیماریزا و عاملان بیماریهای خطرناکی هستند که امروزه افکار بشر را به خود مشغول کردهاند. باکتریها نیز همانند قارچها از دیرباز مورد بررسی و مطالعه قرار گرفتند (حسنزاده، 1374).
استافیلوکوکوس اورئوس باکتری بیماریزای مهمی است که در بروز عفونتهای مختلف از جمله آندوکاردیت، سپتی سمی، ضایعات کلیوی، مننژیت، مسمومیتهای غذایی در انسان و ورم پستان در گاوهای شیری دخالت دارد. این باکتری به دلیل داشتن عوامل بیماریزای متعدد از جمله آنزیمها و سموم مختلف در مقابل دفاع میزبان پایداری میکند( Malekzadeh, 1994).
اشریشیاکلی باسیلی گرم منفی از خانواده انتروباکتریاسه است که بیماریهای مختلفی از جمله عفونت دستگاه ادراری تناسلی، عفونت کیسه صفرا و مجاری صفراوی، مننژیت نوزادان نارس و کودکان ضعیف، عفونت زخمها، پنومونی، پریتونیت را در انسان ایجاد میکند (Malekzadeh, 1994; Naderinasab et al., 1997). Stafilococos aureusباکتری گرم مثبت و از خانواده میکروکوکاسه است که عامل بسیاری از عفونتهای چرکی و پوستی است و Eshrishiacly coli باکتری گرم منفی است که زیست کننده طبیعی رودههای بزرگ و کوچک تمام پستانداران به خصوص انسان، گاو، گوسفند، خرگوش، سگ و گربه بوده و عامل بیماری گوارشی اسهال میباشد (Queen et al., 1994 ).
