Please enter banners and links.

فصل اول:
کلیات پژوهش
1 – 1 طرح موضوع تحقیق و تعریف آن:
ما مسلمانان باید الگوها و سبک زندگی‏مان را از قرآن اقتباس کنیم، در دنیایی که رسانه با ارتباط جمعی و بهخصوص ماهواره درصدد تغیر سبک زندگی ما هستند، برگشت به سبک زندگی قرآنی و توجه خاص به مفاهیم قرآن و الگو قراردادن این مفاهیم به یک ضرورت تبدیل شده است. از طرف دیگر خانواده بهعنوان مهمترین و حیاتیترین نهاد اجتماعی و محیطی امن برای دستیابی به اهداف عالی انسانی است. خانواده کانونی است شکل گرفته بر پایه پیمان مقدّس ازدواج، که با حضور فرزندان، روابط اعضای آن گستردهتر و تأثیرگذاری آنها بر یکدیگر بیشتر میشود. در این میان، شناخت عوامل ثبات و سازوکارهای ایجاد ارتباط صمیمانه و سازنده در خانواده، جهت ایجاد محیطی سالم و بانشاط برای پرورش فرزندان اهمیت بهسزایی دارد که در تمام ادیان و در همه جوامع بشری مورد توجّه بوده است. خانواده کانون خداشناسی، صفا، صمیمیت و معنویت است و زن و شوهر باید یکدیگر را در این مسیر متعالی یاری کنند، دو انسان مومن وقتی به نام خدا و اذن پروردگار با هم ازدواج می کنند و نیازهای زیستی، جسمی و روحی را با هم برآورده می سازند به یک آرامش و صفایی می رسند که به واسطه آن می توانند به معنویت برتری هم برای خود و هم برای فرزند دلبندشان دست یابند. بنابراین اهمیت قرآن از یکسو بهعنوان معلّم همیشگی بشر و اهمیت نهاد خانواده بهعنوان هسته زندگی اجتماعی ضرورت و اهمیت این موضوع را آشکار می‏سازد.
این پژوهش درصدد یافتن چگونگی نگاه قرآن مجید به ارتباطات خانوادگی است که، با توجه به تفسیر المیزان صورت میگیرد و میتواند به آگاهی ما در زمینههای شناخت جایگاه خانواده، شناخت نحوه تشکیل خانواده، شناخت نحوه سرپرستی خانواده (چگونگی ساختار قدرت)، شناخت مسئولیتهای مترتب بر اعضای خانواده و شناخت مسائل مربوط به از هم پاشیدگی خانواده (طلاق) و حقوق اعضا در این خصوص، از دیدگاه قرآن کریم کمک کند.
انگیزه محقق در انجام این پژوهش، پاسخ به این سوال است که قرآن مجید، چه تصویری از ارتباطات خانوادگی ارائه می‏کند؟ برای پاسخ به این سوال محقق با مطالعه و با تأکید بر تفسیر المیزان میتواند رویکردی را که قرآن نسبت به ارتباطات خانوادگی دارد، شناسایی کند.
محقق امیدوار است بتواند با تحلیل آیات و مراجعه به تفسیر المیزان به درک درستی از ارتباطات خانوادگی مدنظر دین مبین اسلام برسد و از آنجا که این تحقیق نقطه آغازی در زمینه پژوهش ارتباطی در کتاب اصلی دین اسلام بوده و با توجه به نبود سابقه کافی در این حوزه، محقق به دنبال بازخوانی نظریه های غربی در متون اصلی اسلام و یا ارائه راه حل نیست و صرفا درصدد یافتن مفاهیم اصلی ارتباط و توصیف آن در قرآن بوده است، چراکه برداشتن گامی بزرگتر و تحلیل گفتمان مفاهیم ارتباطی در قرآن و متون دینی مستلزم زمان های بیشتر و دسترسی به کتب و منابع بسیار توانا علمی بالاتری است که امید است در آینده ای نه چندان دور این مهم توسط محققان حوزه و دانشگاه فراهم گردد.
1 – 2 ضرورت تحقیق:
1- 2- 1 ضرورت نظری: در حوزه علم ارتباطات، بهنظر میرسد تاکنون به جنبه وصل این علم با قرآن مجید بهطور جدی پرداخته نشده است. جستجوی مفاهیم ارتباط در خانواده در کتاب دینی ما، میتواند به حوزه ادبیات علوم انسانی دینی، در حد بضاعت محقق، بیفزاید.
2- 2 ضرورت عملی: ما مسلمانان یک هدف متعالی برای خود ترسیم کرده‏ایم و آن رسیدن به خلیفهّ اللّهی است، چگونه می‏توان به این مقام عالی رسید؟
بهنظر می‏رسد راه و مسیر توسط خداوند در قرآن مجید بهطور روشن آمده است. فقط باید جستجو کرد و به دنبال پاسخ بود، زیرا خداوند می‏فرماید: الَّذِينَ جَاهَدُوا فِينَا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنَا (آنها که در راه ما جهاد کنند قطعاًً به راههای خود، هدایتشان خواهیم کرد)، محقق در پی آن است که در زمینه ارتباطات خانوادگی در قرآن و با تأکید بر تفسیر المیزان به پژوهش بپردازد و در حد توان خود الگوی ارتباطی موفق را از دل آیات بیرون بکشد، که ضرورت آن روشن کردن راه زندگی برای هر مسلمانی است.
همچنین با نگاهی به وضعیت نابسامان اجتماع، درمییابیم که بیشتر دردها و مشکلات از خانواده سرچشمه میگیرد، در مجموع، خانواده مرکز هر گونه ثروت مادی و معنوی و کانونی برای پرورش شخصیت انسانهاست، بنابراین ضرورت عملی این تحقیق به شناخت جایگاه خانواده، شناخت نحوه تشکیل خانواده، شناخت نحوه سرپرستی خانواده (چگونگی ساختار قدرت)، شناخت مسئولیتهای مترتب بر اعضای خانواده و شناخت مسائل مربوط به از هم پاشیدگی خانواده (طلاق) و حقوق اعضا در این خصوص، کمک شایان کرده و در جهت شناخت مشکلات و رفع آن برای داشتن جامعهای ایدهآل ضروری است.
1 – 3 اهداف تحقیق:
1- 3- 1 هدف اصلی این تحقیق شناخت ارتباطات خانوادگی از منظر قرآن کریم با تأکید بر تفسیر المیزان است.
3- 2 اهداف فرعی:
شناخت جایگاه خانواده، در آیات قرآن کریم، از منظر تفسیر المیزان
شناخت نحوه تشکیل خانواده، در آیات قرآن کریم، از منظر تفسیر المیزان
شناخت نحوه سرپرستی خانواده (چگونگی ساختار قدرت)، در قرآن کریم، از منظر تفسیر المیزان
شناخت مسئولیتهای مترتب براعضای خانواده، در ارتباطات خانوادگی، در قرآن کریم، از منظر تفسیر المیزان
شناخت مسائل مربوط به از هم پاشیدگی خانواده (طلاق) و حقوق اعضا در این خصوص، در قرآن کریم، از منظر تفسیر المیزان
1 – 4 سوالات تحقیق:
1- 4- 1 سوال اصلی: رویکرد قرآن مجید نسبت به ارتباطات خانوادگی، با تکیه و توجه به تفسیر المیزان چیست؟
4- 2 سوالهای فرعی:
از منظر قرآن مجید و با تکیه بر تفسیر المیزان، خانواده دارای چه جایگاهی است؟
از منظر قرآن مجید و با تکیه بر تفسیر المیزان، نحوه تشکیل خانواده چگونه است؟
از منظر قرآن مجید و با تکیه بر تفسیر المیزان، نحوه سرپرستی خانواده (چگونگی ساختار قدرت)، متعلق به چهکسی است؟
از منظر قرآن مجید، و با تکیه بر تفسیر المیزان، اعضای خانواده در قبال یکدیگر چه مسئولیتهایی دارند؟
از منظر قرآن مجید، و با تکیه بر تفسیر المیزان، مسائل مربوط به از هم پاشیدگی خانواده (طلاق) و حقوق اعضا در این مواقع در مقابل هم چگونه است؟

فصل دوم:
تدارک نظری تحقیق
مقدمه:
فصل دوم پژوهش به بررسی ادبیات موضوع، مبانی نظری و چارچوب نظری پژوهش میپردازد. در ابتدا، ادبیات موضوع شامل تاریخ مطالعه خانواده، تعریف خانواده از نگاه بعضی از اندیشمندان، مورد بررسی قرار میگیرد و سپس در مبحث مبانی نظری و چارچوب نظری بهذکر برخی از نظریات مرتبط با موضوع اشاره میشود.
2 – 1 بخش اول: مرور تاریخی
2 – 1 – 1 تاریخ مطالعه خانواده:
مطالعه و بررسی در مورد خانواده را میتوان در نوشتههای دوران قبل از میلاد مشاهده کرد. افلاطون در مسئله جمهوریت به مسئله خانواده پرداخته است. او اگرچه تعلیم و تربیت کودکان را به دست دولت سپرده اما قوانینی را برای ازدواج مشخص کرده است. بعد از او ارسطو مسئله خانواده را دنبال کرده است، او خانواده را اساس جامعه میداند.
او در باب هفتم از کتاب هشتم، در رابطه با دوستی و عواطف و اشکال آن میگوید: «و نیز بعضی از اشکال دوستی موجود است که در آنها یک طرف، برطرف دیگر دوستی فوقیت دارد، مثلاً دوستی بین پدر و فرزند، بزرگ و خرد، شوهر و زن، حاکم و رعیت. اینها هم از همدیگر اختلافی دارد. یعنی دوستی بین ابوین و اولاد عیناً مانند آن دوستی نیست که بین حاکم و رعیت است و نه هم آن پدر عین آن شکل دوستی به فرزند دارد که فرزند به پدر میپروراند و نه شوهر جانب زن عین آن چیزی است که زن جانب شوهر است، زیرا وظایف و فضایل هر کدام از این دوستان، از همدیگر مختلف است و همچنین اسباب احساساتی که موجب این دوستیها شده است، نیز مختلف است. از این سبب احساسات و حالات دوستی از همدیگر فرق بارزی دارد و عین نتایج دوستی هم از طرفین مبادله نمیشود و نه هم باید این طور توقع کرد. ولی وقتی که اولاد به پدر یا مادران آنچه را که باید به منشأ حیات خود بدهند، ایفا کنند، و هم ابوین و اولاد خود آن وظایفی را که در مقابل ذریات خود دارند اجرا نمایند، طبیعی است که این طور دوستی بین این طور دوستان، پایدار و در عین حال مساوی و هم متقابل است». (ارسطو، 1386: 316-315)
در بین گفتههای ارسطو نیز به وظایف هر یک از اعضای خانواده برمیخوریم که نشانگر آن است که خانواده و مسائل پیرامون آن از دغدغههای جدی این استاد بزرگ بوده است.
بنابراین مسئله خانواده و مطالعات و تحقیقات درباره آن، مسئلهای است که از زمانهای بسیار قدیم مطرح بوده است. (سیف، 1368: 20- 19)
سیف آغاز بررسیهای منطقی و منظم را از اواسط قرن نوزدهم میداند. و سال 1859، همزمان با فرضیة تکاملی داروین را سرآغازی برای تحقیق در مورد خانواده برمیشمرد. و میگوید: بررسیهای خانواده از آن زمان به بعد به چهار دورة متوالی و با فاصله سی سال به سی سال از هم به شرح زیر تقسیم شده است:
الف) دورة سی سالة اول از سالهای 1890-1860
در این دوره محققانی از جمله انگلس1 و مورگان2 ، باشوفن3 و وستر مارک4 و تعداد دیگر سعی کردهاند براساس فرضیههای تکاملی، قوانینی قابل اجرا را به منظور رشد اجتماعی در سطح جهانی جست و جو کنند.
ب) دورة سی سالة دوم از سالهای 1920-1890
در سالهای 1920 تا 1890، به ویژه در آمریکا، بروز مشکلات فراوان اجتماعی، صنعتی شدن جامعه، فقر اجتماعی، به کار گرفتن کودکان و عدم رعایت قوانین موجب شد که پارهای از اصلاحات اجتماعی به وجود آید. در سال 1894 مکتب شیکاکو نقش سخنگوی اصلاحات اجتماعی را به عهده گرفت. یکی از فرضیات اصلی این مکتب عبارت از این بود که «ما خانواده و اثرات رشد صنعتی و تمدن را بر روی آن درک میکنیم، و آن چه باید انجام دهیم، حل مشکلات حاصله از این تمدن و تقویت خانواده است».
دهه سالهای 1900، تحقیق و مطالعه در مورد خانواده گسترش یافت و نقطه نظری دیگر در این رابطه به وجود آمد، مبنی بر این که: «شاید ما به اندازه کافی درباره ویژگیها و شرایط یک خانواده مدرن آگاه نباشیم». بر این اساس موسسات علمی دیگر تحقیقات خود را در مورد خانواده ادامه دادند.
ج) دورة سی سالة سوم از سالهای 1950 – 1920
این دوره به نام دورة بررسیهای علمی خانواده در قرن بیستم شهرت دارد. برگس5 در دهه سالهای 1930، 1940، 1950 بررسیهای گوناگونی در مورد مسایل ازدواج، طلاق، همسرگزینی و اثرات متقابل بین اعضای خانواده انجام داد. با شروع دهه 1950 تحقیق در مورد حقایق علمی خانواده از مسائل روز بهشمار میرفت.
د) دورة چهارم از سالهای 1950 تا عصر حاضر
سیف معتقد است که، میتوان سالهای 1960 را سالهای تسلط نظریههای مفهومی و سالهای دهه 1970 را سالهای تئوری سازی و طبقه کردن آنها به حساب آورد. او از ویلیام گودی1، روین هیل2 ، ایراریس3، ایوان نای4 و برنارد فاربر5 بهعنوان نظریه پردازان آن سالها در زمینه خانواده نام میبرد.

2 – 2 بخش دوم: مرور مفهومی
2- 2- 1 تعریف خانواده از نگاه بعضی از اندیشمندان:
صاحب نظران، تعاریف متعددی از خانواده ارائه کردهاند، که در هر تعریف به بعدی از ابعاد شکلگیری خانواده، توجه شده است، ما در ابتدا به بیان تعاریف خانواده از دیدگاه برخی از دانشمندان ایرانی و مسلمان و سپس به بیان دیدگاههای دانشمندان غربی و غیر مسلمان میپردازیم.
علامه طباطبایی(ره) در تعریف خانواده میفرمایند: اولین مکانی که برای هر انسانی تعریف میشود و بدان تعلق دارد، خانواده است، ایشان خانواده را مهمترین نهاد اجتماعی میداند که با پیوند مقدّس ازدواج، آغاز میشود و با تولّد فرزندان، کامل میگردد. (طباطبایی، 1389: 405)
ساروخانی معتقد است که باید در تعریف خانواده کارکردهای آن را نیز مدنظر قرار داد و با توجه به این امر خانواده را چنین تعریف میکند: خانواده در زمرة عمومیترین سازمانهای اجتماعی است و براساس ازدواج بین دستکم دو جنس مخالف شکل میگیرد و در آن مناسبات خونی واقعی یا اسناد یافته به چشم میخورد (به همراه این مناسبات شاهد پیوندهایی قراردادی مبتنی بر پذیرش فرزند نیز هستیم). خانواده معمولاً دارای نوعی اشتراکات مکانی است، هر چند همواره چنین نیست. خانواده کارکردهای شخصی، جسمانی، اقتصادی، تربیتی را بهعهده دارد. (ساروخانی، 1370: 135 )
محمودیان و همکارانش در کتاب دانش خانواده، خانواده را به نوعی دیگر تعریف میکند. از نظر نویسندگان این کتاب تعریف خانواده کار مشکلی است. آنها میگویند: «در نظر بسیاری از مردم، خانواده به منزلة واحد اجتماعی است که شامل یک زوج متأهل و فرزندانش است و در خانهای در کنار یکدیگر زندگی میکنند». (محمودیان، شرفی، خوش بین، احمدی: 1387: 77)
زارعان در پایاننامه خود به نقل از عضدانلو میگوید: خانواده کوچکترین نهاد اجتماعی است که در همه جوامع دیده میشود، او معتقد است که این نهاد کوچک از یک زن، یک مرد و فرزندان تشکیل شده است. او اضافه میکند که براساس تعریف جامعهشناسان، خانواده شامل دو یا تعداد بیشتری از افراد است که با هم زندگی میکنند و ارتباط آنها ارتباط خونی یا از طریق ازدواج است. او میافزاید که اهمیت این نهاد از آن جهت است که نقش بازتولید و جامعهپذیری اعضای جامعه را بر عهده دارد و در همه جوامع دیده میشود، او در مورد کارکرد خانواده میگوید: شکل و کارکرد خانواده (برای حفظ و نگهداری جامعه بزرگتر در زمانها و مکانهای مختلف) متفاوت است. (زارعان، 1391: 29)
ویلیام گود2، خانواده را از بعد کارکردهای آن تعریف میکند و میگوید: «خانواده پایه اساسی و سازندة مهمترین ساخت اجتماعی است و وجود همه نظامات دیگر اجتماعی بستگی به مشارکت در نظام خانوادگی دارد. رفتار ناشی از نقشی که در انتقال آن به نسل بعد دارد فرهنگ را زنده نگاه میدارد. در همه این احوال خانواده نمایندة جامعه بزرگتر است و عدم موفقیت خانواده در اجرای کامل وظایفش نشانه آن است که جامعه وسیعتر نیز بهطور کامل به هدفهای خود نخواهد رسید». (گود، 1352: 24-23)
در کتاب مقدمهای بر جامعهشناسی ساروخانی، به نقل از برگس3 و لاک4 در تعریف خانواده آمده است: «در خانواده گروهی است متشکل از افرادی که از طریق پیوند زناشویی، همخونی و یا پذیرش (بهعنوان فرزند، با یکدیگر بهعنوان شوهر، زن، مادر، پدر، برادر و خواهر) در ارتباط متقابلند و فرهنگ مشترکی پدید آوردهاند و در واحد خاصی زندگی میکنند». (ساروخانی، 1370: 135)
در کتاب پویایی گروه و مشاوره گروهی، شفیع آبادی به نقل از چارلز کولی5 مینویسد: «خانواده یکی از بارزترین نمونههای گروههای اولیه است که همانندسازی در آن انجام میگیرد، در این گروهها خصوصیاتی نظیر وفاداری اعضا به یکدیگر، تماسهای مستقیم و رویارویی میان افراد و روابط عاطفی عمیق و دوستانه بین اعضا وجود دارد، زندگی انسان با عضویت در گروه اولیه (خانواده) آغاز میشود». (شفیع آبادی، 1370: 19)
در کتاب مقدمهای بر جامعهشناسی، ساروخانی به نقل از لوی1 مینویسد: «خانواده پیوندی است که با نهاد ازدواج، شکل میگیرد، پیوندی که در آن روابط جنسی مورد تصویب جامعه قرار گرفته است». (پیشین: 135)
ویلیام گادنر2 خانواده را چنین تعریف میکند «یک مرد و زن ازدواج کرده، که با فرزندان خود با هم زندگی میکنند». او یک مادر یا پدر مجرد جدا شده و فرزندش را خانواده در هم شکسته مینامد (گادنر، 1386: 79). او همچنین زندگی مشترک دو همجنس مذکر یا مونث را به هیچ وجه یک خانواده طبیعی نمیداند. همچنین معتقد است که زندگی یک زوج ازدواج نکرده با یک فرزند را نمیتوان خانواده نامید زیرا تعهدی برای پایداری زندگی مشترکشان به جامعه ندادهاند (گادنر، 1386: 79). گادنر اضافه میکند که، «پس از مطالعه نظریات کارشناسان در مورد تاریخچه خانواده به این نتیجه رسیدهام که در واقع خانواده طبیعی3 در طول میلیونها سال، تغییر چندانی نیافته است؛ البته خانواده اجتماعی4 یعنی انواع خانوادههای طبیعی، دچار تغییر میشود». ( گاردنر، 1386: 79 )
در کتاب دانش خانواده از محمودیان و همکارانش، تعریف دیگری مورداک از خانواده دارد، که از این قرار است، «خانواده یک گروه اجتماعی5 است که اعضای آن بوسیله دودمان، ازدواج یا فرزند خواندگی با یکدیگر پیوند برقرار میکنند و نیز کسانی که در زندگی با هم در تشریک مساعی در تأمین درآمد، اقتصاد زندگی و نگهداری از فرزندان برخوردار هستند». (محمودیان، شرفی، خوش بین، احمدی: 1387: 77-78)
همچنین در همان کتاب در تعریف دیگری بر نقل از کارل راجرز6 آمده است که، «خانواده، نظامی نیمه بسته است که نقش ارتباطات داخلی را ایفا میکند و دارای اعضایی است که وضعیتها و مقامهای مختلفی را در خانواده و اجتماع احراز کرده و با توجه به محتوای وضعیتها، افکار و ارتباطات خویشاوندی که مورد تأیید جامعه است که خانواده جزء لاینفک آن است، ایفای نقش میکند». (همان: 77)
چیل1 در کتاب خانوادهها در دنیای امروز، به نقل از گئورگ مورداک2: «خانواده را بهعنوان یک گروه اجتماعی تعریف میکند که دارای مشخصاتی نظیر محل سکونت مشترک، همکاری اقتصادی و بازتولید نسلی است و شامل دو بزرگسال از دو جنس مخالف است که یک یا بیش از یک فرزند داشته باشند. چه فرزند خودشان و چه فرزند خوانده باشند». (چیل، 1388: 39-40)
در همان کتاب، چیل تعریف مورداک از خانواده را بسیار محدود میداند و معتقد است که این تعریف با تغییرات کنونی در خانوادهها همخوانی ندارد. او میگوید: در دهههای اخیر بهمنظور فهم خانواده باید گستره وسیعی از ساختارهای اجتماعی را درک نماییم. تعریف مورداک از خانواده بیانگر آن است که اعضای خانواده محل سکونت مشترکی دارند، درحالیکه خانوادههایی وجود دارند که حداقل یکی از اعضای آن بطور منظم در رفت و آمد و سفر است. همچنین تعریف مورداک به این نکته اشاره دارد که خانواده وظیفه تولید مثل یا بازتولید نسلی را بر دوش دارد، اما در دنیای امروز نرخ باروری در کشورهای غربی به شدت کاهش یافته و بر تعداد زوجهای بدون فرزند نیز افزوده شده است و یقیناً همه ما زوجهای بدون فرزند را نیز بهعنوان یک خانواده به رسمیت میشناسیم. چیل میافزاید، «در نهایت تعریف مورداک بر این نکته تأکید دارد که خانواده از دو بزرگسال از دو جنس مخالف تشکیل شده است اما امروز خانوادههایی داریم که تنها از یک بزرگسال یعنی پدر و مادر تشکیل شده و آنها به تنهایی وظیفه تربیت و پرورش فرزندانشان را بر عهده دارند». ( همان: 41-42 )
2- 2- 2 ارتباط و تعاریف آن:
ارتباطات در نظر هر کسی معنایی دارد. هر یک از افراد به تناسب شخصیت و تجربههای خود تعریف متفاوتی از ارتباطات خواهند داشت. رشته ارتباطات در سالهای اخیر در دنیا و ایران بسیار مورد توجه قرار گرفته است. ارتباط انسانها سنگ بنای جامعه انسانی است و بدون آن هرگز فرهنگ بهعنوان ویژگی جامعه انسانی پدید نمیآمد. ارتباط انسانها اساس شکلگیری جامعه انسانی بهمعنای واقعی است و بسط و تراکم ارتباطات موجب بسط و تعالی فرهنگها میشود. در جریان ارتباط بین انسانها نه تنها دانستهها بلکه عقاید، نظرات و احساسات افراد مورد تبادل قرار میگیرد. (ساروخانی، 1382: 21)
همانطور که گفته شد ارتباطات معانی مختلفی برای افراد دارد. در این خصوص دانشمندان بر این عقیده همنظرند که کلمه ارتباطات (Communication)، از لفظ لاتین (Communicare)، مشتق شده است که این لفظ خود در زبان لاتین بهمعنای (To make common) یا عمومی کردن و یا به عبارت دیگر در معرض عموم قرار دادن است. (فرهنگی، 1379: 6)
در فرهنگ لغات وبستر1، Communication، عمل ارتباط برقرار کردن تعریف می شود و از معادلهایی نظیر: رساندن، بخشیدن، انتقال دادن، آگاه ساختن، مکالمه و مراوده داشتن در تعریف آن استفاده شده است. در وبستر اضافه شده است که عمل برقراری ارتباط میتواند از طریق کلمات، حروف، پیامها، کنفرانسها، مکاتبهها و دیگر راهها انجام گیرد. (محسنیان، 1387: 2 – 41)
توماس نیلسون6 در تعریف ارتباط میگوید: معنی لغت ارتباط از یک سو روشن و واضح و از سوی دیگر پیچیده و غامض است. در استفاده معمول از این لغت، مفهوم آن روشن است ولی وقتی به جستجوی تعیین حدود و کاربرد آن میپردازیم مسئله پیچیده و غامض میشود. (نیلسون، 1957: 10)
نویسندگان دیگری، ارتباطات را «فراگرد تفهیم و تفاهم و تسهیم معنی» در نظر گرفتهاند. در این تعریف ارتباطات بهعنوان فراگرد بهکار گرفته شده است. ارتباطات با تفهیم7 سرو کار دارد، اشخاصی که با ارتباطات سر و کار دارند باید بدانند و این نکته نیز برای خود آنها تفهیم شده باشدکه چه میگویند و چه میشنوند. ارتباط شکل نمیگیرد مگر آنکه عمل تفهیم انجام گرفته باشد. (پیشین: 8)
ارتباط به تسهیم8 نیز نیازمند است. معنی متداول تسهیم را باید بین مردم در نظر گرفت. انسانها چیزی را که دوست دارند با دیگران در میان میگذارند و آنها را در آنچه دوست دارند شریک و سهیم میکنند. این عمل اهدا، با خود هم ممکن است باشد. وقتی ما به آینده و اهداف بلند مدّت خود میاندیشیم چیزی را با خود در میان گذاشته و با خود سهیم میشویم. این تسهیم برای ما «ارتباط با خود9» را پدید میآورد. (پیشین: 8)
گروهی از دانشمندان ارتباطات در تعاریفی که ارائه دادهاند مسئله ترغیب و اقناع یا همانندی و اشتراک فکر را با ابعاد گستردهتر و به صورت تأثیر مطرح کردهاند. (محسنیان، 1387: 43)
نیوکامب1 در کتاب روانشناسی اجتماعی پذیرش تأثیر را مهمترین مسئله در ارتباط دانسته است: «هرگاه شخصی تأثیری را بپذیرد که دیگری در مورد او اراده کرده است، دومی با اولی ارتباط برقرار کرده است». (نیوکامب، 1975: 269)
گروه دیگری از دانشمندان ارتباطات، انتقال معنی را در ارتباط، مهم دانستهاند. هنری لیندگرن2 در کتاب هنر ارتباط انسانی میگوید: «ارتباط از دیدگاه روانشناسی فراگردی است که حاوی تمام شرایطی که متضمن انتقال معنی باشد». (لیندگرن، 1953: 135)
رایت3 نیز در تعریف خود مانند لیندگرن، انتقال معنی را مطرح کرده است: «ارتباط، فراگرد انتقال معنی بین دو فرد است». (رایت، 1959: 11)
گروهی دیگر، تعریف خود از ارتباطات را چنین بیان کردهاند: «انتقال اطلاعات، ایدهها، انگیزهها، مهارتها و غیره، از طریق استفاده از نمادها، کلمات، تصاویر و شکلها، اعداد، نمودارها و غیره عمل یا فراگرد انتقالی محسوب میشود که معمولا آن را ارتباط میگویند». (برلسون و اشتاینر،1964: 527)
ویلبر شرام4 در تعریف ارتباط میگوید: «مفهوم ارتباط در واقع هماهنگ شدن فرستنده و گیرنده در رابطه با یک پیام ویژه است». (دادگران، 1387: 16)
جرج گربنر5 ارتباط را به مفهوم کنش متقابل اجتماعی براساس پیام میداند. (همان: 16)
از میان تعاریف مختلف ارائه شده برای ارتباطات، تعریف زیر اساس و پایه مفاهیم مورد استفاده در این پژوهش، برای محقق خواهد بود:
«ارتباط عبارتست از فراگرد انتقال پیام از سوی فرستنده برای گیرنده، مشروط به آنکه در گیرنده پیام، مشابهت معنی با معنی مورد نظر فرستنده پیام ایجاد شود». (محسنیان، 1387: 57)
دلیل انتخاب این معنی این است که بعضی از تعاریف فقط به انتقال معنی توجه کردهاند، بعضی از آنها به تأثیر روی مخاطب تأکید داشتهاند و بعضی دیگر استفاده از نوشته، شکل، اعداد و آهنگها را در تعاریف خود ذکر کردهاند. از آنجا که در این پژوهش محقق درصدد یافتن عناصر و مفاهیم ارتباطی میباشد، تعریف دکتر محسنیان از ارتباط بهترین تعریف بهنظر میرسد.
طبق این تعریف هر چه معنی مورد نظر فرستنده پیام با معنی متجلی شده در گیرنده پیام مشابهت بیشتری داشته باشد، ارتباط کاملتر خواهد بود. این نتایج را بهصورت ریاضی نیز میتوان بیان کرد.
اگر معنی مورد نظر فرستنده پیام را با M و معنی متجلی شده در گیرنده پیام را با M’ نشان دهیم ارتباط وقتی بهصورت کامل برقرار خواهد شد که M’ مساوی M باشد.
M’M=1 ارتباط کامل است یعنی معنی مورد نظر فرستنده با معنی متجلی در گیرنده پیام برابر است.
اگر M’M<1 باشد، معنی متجلی شده در نظر گیرنده پیام کوچکتر از معنی مورد نظر فرستنده پیام باشد، باز هم ارتباط برقرار خواهد شد ولی کامل نیست.
اگر M’M=0 باشد، معنی متجلی شده در گیرنده پیام بر معنی مورد نظر فرستنده پیام صفر شود، ارتباط برقرار نخواهد شد.
در مورد رابطه M’M>1 فقط میتوان گفت که چنین وضعیتی عبارتست از ارتباط کامل بهعلاوه ارتباط با خود. (محسنیان، 1387: 57 و 58)
ارتباط + ارتباط با خود M’M>1
2- 2- 3 عناصر ارتباط:
همانطور که گفته شد، ارتباط یک فرایند است. مفهوم فرایند در علوم اجتماعی بهمعنای دگرگونی مداوم سازمانیافتة پدیدهها، هستی یافتن و ناپدید شدن آنها، در درون یک نظام اجتماعی است. در هر فرایندی میان پدیدهها نوعی ارتباط و پیوستگی مستمر وجود دارد. (دادگران، 1385: 23)
در اینجا میخواهیم ببینیم فرایند در قلمرو ارتباط چگونه صورت میگیرد. در ارتباط، عناصر گوناگونی وجود دارد: مبدأ1، پیام2، مقصد3 و بازگشت پیام یا بازخورد4. مبدأ پیام یا فرستنده پیام میتواند شخص (نظیر کلام نوشته، تصاویر و یا حرکات فرد) باشد. پیام ممکن است در قالب نوشتار باشد (مثل نامه، روزنامه، کتاب) و یا بهصورت امواج در هوا پراکنده شود (مانند رادیو، تلویزیون و تلگراف) و یا صرفاً بهصورت حرکات ساده دست و یا به شکل تکان دادن پرچم و یا علائم و نشانههایی باشد که حامل مفهومی خاص است (مانند نگاه، گفتار و رمزهای گوناگون) مقصد یا گیرنده پیام ممکن است یک شنونده، بیننده، خواننده و یا یک گروه اجتماعی مثلاً اعضای خانواده یا شنوندگان یک سخنرانی یا تماشاگران یک مسابقه ورزشی و یا افراد شرکتکننده در یک تظاهرات خیابانی و حتی فردی از افراد یک خانواده که میتوان آنها را تودة پیامگیر نامید، مانند شنونده یک برنامه رادیویی و یا تماشاگر یک برنامه تلویزیونی باشد. (همان: 23 تا 24)
آغاز فراگرد ارتباطی با پیامفرست است. پیامفرست هرگز در خلاء پیام خود را ارسال نمیکند. او براساس قصد و نیتی پیام خود را شکل میدهد و آن را در قالب پیام، به مقصد ارسال میدارد. فرستندة پیام براساس محیط فراگیر خود، که حوزه تجربی او را میسازد، محتوای مقصود را در ذهن خود شکل میدهد و پیشاپیش در ذهن خود بر روی دریافتکنندة پیام میسنجد و سپس آن را در چارچوب رمزگذاری خود قرار میدهد و به شکل پیام که میتواند گفتاری، نوشتاری و حرکتی یا غیرکلامی باشد به گیرنده پیام ارسال میدارد. پیام از طریق مجرا به وسیله گیرنده تحویل داده میشود و عمل رمزگشایی صورت میپذیرد و به محض انجام آن، پیام به مقصد رسیده است. اما این به مقصد رسیدن به آن معنا نیست که فراگرد ارتباطی پایان یافته است و دیگر هیچگونه دشواری خاصی وجود ندارد. به مجرد وصل پیام به مقصد، محتوای مشهود، یعنی آنچه باید دریافت شود، شکل میگیرد. این بدین معنی است که گیرنده پیام با دریافت پیام اثری میپذیرد که ممکن است با آنچه فرستنده در نظر داشت یکی باشد، که در آن صورت از نظر فرستنده، ارتباط بهدرستی کار خود را انجام داده است و یا ممکن است متفاوت از آنچه مورد نظر فرستندة پیام باشد متجلی شود، که در آن صورت عمل ارتباط بهدرستی شکل نگرفته است. (فرهنگی، 1379: 59 تا 61)
مدلهای ارتباطی مختلف دارای ویژگیهای مختلفی میباشند و هرکدام برای هدف خاصی طراحی شدهاند. بعضی از آنها ساده مانند ارتباط میان فردی و برخی دیگر مانند ارتباط جمعی پیچیدهاند و هر یک از آنها به نیاز خاصی پاسخ میگویند. در اینجا با توجه به اینکه هدف بررسی مولفههای اصلی در یک نوع ارتباط ساده افراد با یکدیگر میباشد از مدل ساده ارتباط میان فردی استفاده میکنیم. (پیشین: 39)
در این خصوص میتوان به مدل کلود شانون1 و وارن ویوور2 اشاره کرد. آنان در مدل ارتباطی خود بهنام پارازیت یا اختلال پی بردند که میتواند به نوبه خود تأثیری تعیینکننده بر پیام داشته باشد. مدل ارتباطی شانون و ویوور بدینگونه است.
45288209398000-889087630007823209334500
335407033972500635000219710پیام
00پیام
3646170217805علامت
00علامت
2508885217805علامت
00علامت
4686300216535پیام
00پیام
25590502031990047453552031990037160202031990059944020319900-54864064135مقصد یا پیامگیر
00مقصد یا پیامگیر
111950564135رمزگشا (وسیلة گیرنده)
00رمزگشا (وسیلة گیرنده)
301942564135کانال
00کانال
413575564135رمزگذار
00رمزگذار
509143071755منبع پیام
00منبع پیام

2994660171450اختلال یا پارازیت
00اختلال یا پارازیت

بهترین شکل ارتباط در این مدل، همان است که در تعریف ارتباط ذکر شد یعنی ارتباط کامل: M’M=1یعنی کل آنچه فرستندة پیام ارسال داشته است به هر طریق، کلامی و یا غیرکلامی مقصد و یا گیرندة پیام دریافت کند. در این مدل رمزها بهصورت نشانهها از سوی منبع و از مسیر کانال به مخاطب یا پیامگیر میرسند و پیامگیر آنها را رمزگشایی میکند.
در چنین سیری است که علائم، تبدیل به پیام شده و قابل ادراک میشوند. در این میان اختلال یا پارازیت در فاصله ارتباطی بین رمزگذار و رمزگشا میتواند وجود داشته باشد و روی پیام اثر بگذارد. (پیشین: 39)
پارازیت مفهومی است که از نظر ارتباطات و نظریة اطلاعات گرفته شده است و به هر اختلالی گفته میشود که به علامت میان رمزگذار و رمزگشا اضافه و بدین ترتیب رمزگشایی دقیق، دشوارتر میشود؛ اختلال یکی از دلایل اصلی خطاست. دو نوع عمده اختلال عبارت است از:
– اختلال مکانیکی: این همان اختلال در کانال است مثلاً پارازیت در رادیو، برفک در تلویزیون، لکنت زبان و یا اختلال گفتاری.
– اختلال معناشناختی: این نوع اختلال در کار پیام است که ناهمآوایی معنایی، موجب آن است؛ علت آن معمولاً تفاوتهای فرهنگی و یا اجتماعی میان رمزگذار و رمزگشا است. (اسولیوان و همکاران، 1385: 273 و 274)
عمل بازگشت پیام را که نقش عمدهای در برقراری ارتباط دارد، اصطلاحاً «بازخورد» مینامیم. از طریق بازخورد است که میتوانیم آثار پیام را در پیامگیر ملاحظه کنیم برای نمونه، وقتی که کوشش ما مصروف آن است که فردی را قانع کنیم، چند حالت ممکن است پیش آید. ممکن است که او موافقت خود را با ما اعلام کند و یا سر خود را به نشانة تأیید تکان دهد و یا به نشانة تردید اخم کند و یا آنکه روی خود را برگرداند و نشان دهد که دیگر علاقهای به شنیدن حرفهای ما ندارد و همه این حرکات نوعی بازخورد بهشمار میروند. (دادگران، 1385: 26)
بازخورد در روابط میان فردی میتواند به نتایج رابطه یا میان کنش به شیوههای بسیار ظریف و حساس، اثر بگذارد. مثلاً بیتوجهی یک مخاطب به گفتههای فرستنده پیام پس از مدت کوتاه او را در ارسال پیام مأیوس میکند.
بنابراین میتوان چنین نتیجه گرفت که مبدأ خواه به عنوان شخص و یا سیستم، پیام مشخصی را از طریق کانال معینی به سوی شخصی دیگر یا سیستمی به عنوان دریافتکنندة پیام، با انتظار تأثیر در او ارسال میدارد. مبدأ یا پیامدهنده پس از بازگشت پیام خود، آن را تعبیر و تفسیر میکند و از آن متأثر میشود و به آن پاسخ میدهد. (همان: 26).
2- 2- 4 عوامل موثر بر اثر بخشی ارتباط:
در این قسمت به ویژگیهای اثربخشی ارتباطات میان فردی با توجه به هدفهای عمل گرایانه و خشنودی از کنش ارتباطی میپردازیم. این ویژگیها به پنج ویژگی عمده قابل تفکیکاند. این پنج ویژگی عبارت است از: گشودگی1، همدلی2، حمایتگری3، مثبتگرایی4 و تساوی5. در زیر سعی میشود مختصری در مورد هر کدام آورده شود و به اجمال به عملکرد آنها در ارتباطات اشاره شود.
2- 2- 4- 1 گشودگی:
مفهوم کیفی گشودگی حداقل در سه جنبه اساسی ارتباطات میان فردی اثر خود را بروز میدهد و بر این فعالیت اجتنابناپذیر بشری تأثیر خود را میگذارد. اول و شاید یکی از واضحترین و بدیهیترین جنبههای آن این است که ارتباط گیرنده با فرستنده پیام در ارتباطات میان فردی میباید شایق باشد، که خود را در مقابل طرفهای ارتباطی خود بگشاید و با یک گشودگی نسبی با آنان مواجه شود. مقصود از گشودگی عبارتاند از همان اشتیاق به «از خود گشودگی6» که در برگیرندة اطلاعاتی در مورد خود است که بهصورت طبیعی هر کس میتواند آن را در بخش پنهان پنچرة جوهری خود نگهدارد. به دیگر سخن هر کس میتواند بخش عظیمی از اطلاعات مربوط به خود را که میتواند در فراگرد ارتباطات میان فردی موثر شوند و موجب تسهیل آن شوند مخفی کرده و در نتیجه آن را، یعنی فراگرد ارتباطی را، از مسیر طبیعی خود خارج سازند. (فرهنگی، 1374: 114)
دومین جنبه از گشودگی، بیانگر اشتیاق فرستندة پیام به وانمود کردن و بروز دادن صادقانه محرکات وارد بر خود است و اینکه بر او چه تأثیری نهادهاند. اغلب انسانها علاقمنداند و میخواهند که دیگران در مقابل گفتهها و با اعمال آنها عکس العمل واضحی از خود نشان دهند. هیچ چیز بدتر و دردآورتر از بیتفاوتی نیست. حتی عدم تفاهم و عدم توافق در بسیاری از موارد از بیتفاوتی پذیرفتنیتر است. (دویتر، 1980: 40)
سومین جنبه از گشودگی که برای اولین بار توسط «آرتور بوچنر1» و «کلیفورد کلی2» مطرح شده است یا مفهوم تملک احساسات و تفکرات مرتبط است. با توجه به چنین مفاهیمی، گشودگی چنین تعبیر میشود که شخص مورد نظر احساسات و تفکرات خود را که کاملاً در اختیار اوست و خود به آنها کاملاً واقف است و مسئولیت آن را به عهده دارد به اطلاع دیگری یعنی دریافتکننده برساند.
2- 2- 4- 2 همدلی:
شاید یکی از دشوارترین جنبههای کیفی ارتباطات، توانایی بکارگیری همدلی در یک رابطه متقابل است. به این معنی که آغازگر فراگرد ارتباط باید توانایی درست ارائه همدلی به دیگری را داشته باشد. همدلی کردن با کسی، یعنی احساس او را درک کردن، آنگونه که “بک رچ3” به همدلی پرداخته است شاید بهتر بتوان به معنی آن پیبرد. او چنین گفته است: “همدلی توانایی یک فرد است که بهگونهای تجربی دریابد که فرد دیگر چه تجربهای در یک لحظه موعود و در یک چارچوب مشخص و با توجه به نظر خویشتن دارد.” (بک رچ، 1976: 38 – 35)
در نقطه مقابل، همدردی کردن4 عبارت است از احساس کردن برای فرد دیگر یا به عبارت دیگر نسبت به دیگری حسی در درون خود پدید آوردن. مثلاً برای کسی متأسف شدن به علت مشکلی که برای او پدید آمده است. همدلی کردن یعنی احساسی را داشتن که دیگری نیز به آن احساس دست یافته است. همدلی یعنی ایجاد احساس مشترک با یکدیگر. یعنی فرستنده و گیرنده پیام هر دو به یک احساس یگانه دست یافتهاند. در اینجا است که «تراکس1» مهارت ارتباطی هر کس را به تعریف او از همدلی مرتبط میکند. «تراکس» میگوید: همدلی صحیح هم حساسیت نسبت به احساسات موجود و هم تسهیلات لازم کلامی برای ارتباط با دیگری را در بر میگیرد که موجب درک و تفاهم بیشتر و نیاز استفاده صحیح از زبان برای القای مفاهیم میشوند. (تروکس، 1981: 20)
2- 2- 4- 3 حمایتگری:
یک رابطه میان فردی موثر و قابل اتکا رابطهای است که در یک فضای حمایتگرانه شکل گرفته باشد. ارتباطات میان فردی باز و همدلانه نمیتواند در یک فضای توأم با هراس و تهدید دوام یابد و دیر یا زود به دشواری کشیده و منجر به گسستگی رابطه میشود. در یک فضای حمایتگری ارتباطی، سکوت ارزش منفی نیست. بلکه در نقطة مقابل سکوت، بستری مناسب و حمایتگر ارتباطی است. از این سکوت میتوان بهعنوان بهترین محمل برای القای مفاهیم و پیامهای غیرکلامی استفاده کرد. از دیگر عوامل موثر بر فضای حمایتگرانه برای ارتباطات میان فردی، میتوان تردید و یا عدم جزمیت در برابر یقین و اطمینان را نام برد. هر اندازه ما در گفتار و نظرات خود جزمیتر بوده و با اطمینانی غیر قابل تردید با مخاطب خود برخورد کنیم، فضا را برای ارتباطات حمایتگرانه نامناسبتر میکنیم. بر عکس همواره میزانی از تردید و عدم یقین زمینه را برای ارتباطات حمایتگر مساعدتر میکند و به طرف مقابل این فرصت را میدهد که خود را نشان دهد و ارزیابی کند. (فرهنگی، 1374: 119)
2- 2- 4- 4 مثبتگرایی:
یک ارتباط میان فردی زمانی رخ میدهد که علاوه بر موارد یاد شده در فوق از مثبتگرایی نسبی بهرهمند باشد. مثبتگرایی در یک ارتباط میان فردی حداقل به سه جنبه یا عوامل مختلف تکیه دارد. اول، ارتباط میان فردی زمانی به درستی شکل میگیرد و پرورش مییابد که احترام مثبت و معینی برای خویشتن در نظر داشته باشیم. فردی که احساس ناخوشایندی نسبت به خود دارد بیتردید این احساس ناخوشایند را به نحوی به دیگران منتقل میکند. دوم، ارتباط میان فردی زمانی به درستی شکل میگیرد و به بالندگی خود نزدیک میشود که احساس خوشایند خود را نسبت به طرف مقابل به او منتقل کنیم. به عبارت دیگر فقط کافی نیست که ما نسبت به کسی احساس خوشایندی داشته باشیم، بلکه باید این احساس خوشایند را به دیگران انتقال دهیم و به آنان بفهمانیم که احساس ما در مورد آنها چگونه است. روشن است که این در وجود شخص مقابل اثر مثبت گذارده، او را بر آن میدارد و تشویق میکند که در ارتباط مورد نظر، فعالتر برخورد کرده و سطح ارتباطی خود را به تراز بالاتری بکشاند. سوم، یک احساس مثبت و خوشایند در مورد وضعیت عمومی حاکم بر ارتباطات، برای تعامل یا میان کنش اثربخش، بین دو یا چند نفر بسیار حیاتی و مهم میباشد.
2- 2- 4- 5 تساوی:
تساوی خاصیتی ویژه است. در هر وضعیتی احتمالاً یک عدم تساوی خواهد بود. یک فرد ممکن است باهوشتر، قویتر، ثروتمندتر، زیباتر و حتی سالمتر باشد. با وجود این تساوی، ارتباطات میان فردی عموماً زمانی موثرتر خواهد بود که فضای حاکم، فضایی مبتنی بر تساوی باشد. این بدان معنی نیست که افراد غیر مساوی نمیتوانند ارتباط برقرار کنند. بدون شک آنها میتوانند با یکدیگر ارتباطی داشته باشند.
تساوی میباید ارتباطات میان فردی را از نظر گفتاری در مقابل شنیداری نیز مشخص و ممیز کند و تعادلی میان آن دو پدید آورد. اگر یکی از طرفین فراگرد ارتباطی در تمام مدت ارتباط سخن بگوید و دیگری ناچار به شنیدن در تمام مدت باشد، اثربخشی ارتباط میان فردی در این وضعیت غیرممکن نباشد، دشوار خواهد بود. میباید تلاشی دو جانبه در فرستادن و دریافت پیام وجود داشته باشد. (فرهنگی، 1374: 121)
2 – 3 بخش سوم: مرور نظری
برخی نظریههای مطرح شده در این بخش، برگرفته از جدیدترین کتابی است که در زمینه ارتباطات خانوادگی در غرب نوشته شده و بخشهای مناسب آن برای این تحقیق مورد استفاده قرار گرفته است. نظریه‏هایی که تاکنون توانستهایم در زمینه ارتباطات خانوادگی از طریق منابع دست اول به آن دست یابیم، به قرار زیر است:

2 – 3 – 1 نظریة مسیر زندگی خانوادگی:
نظریة مسیر زندگی خانوادگی1 که به نظریة چرخه زندگی هم ترجمه میشود، یکی از تئوریهای مطرح در زمینه خانواده است. «این نظریه برآمده از پیوستگی یکسری جریانهای فکری است. آن طور که بنگستون2 و آلن3 ، الدر4 ، وایت5 ، و کلن6 میگویند، یکسری از جریانهای فکری به هم پیوستند و دیدگاه مسیر زندگی خانواده را پدید آوردند». (Chibucos & Leit , 2005:10)
این نظریه، تغییرات در خانواده را مورد توجه و بررسی قرار میدهد. محور تحلیل این نظریه، گروه اجتماعی خاص یعنی خانواده است. «نظریة مسیر زندگی، خاص خانواده است. وایت و کلن اشاره دارند که نظریة مسیر زندگی، تنها نظریهای است که مختص خانواده است».
نظریة مسیر زندگی مسائلی از جمله توالد، رشد، انتقال به مسکن جدید، انتخاب شغل و تغییرات رفتاری و زیستی مربوط به سنین مختلف را بررسی میکند. الدر عقیده دارد که نظریة مسیر زندگی (خانوادگی) اشاره دارد به الگوهای زندگی مربوط به سن، نهفته در ساختارها و فرهنگهای اجتماعی که تابع تغییرات اجتماعی هستند. اساساً در این تعریف، الدر سه مفهوم مهم را ارائه داده است که در شناخت بهتر نظریة مسیر زندگی مفید است:
1 – چرخة حیات:
مفهوم چرخة حیات را این طور تعریف میکنند که چگونه خانوادهها از طریق دوران در یک چرخة حیات زندگی میکنند. توالد، به این معنی که انسان به دنیا میآید، در خانواده اصلی رشد میکند، به مسکن جدید منتقل میشود، شغل جدید انتخاب میکند، ازدواج میکند و با این کار یک آشیانه خالی برای والدین خود ایجاد میکند. تولید مثل میکند و خانواده جدیدی علاوه بر خانواده اصلیاش ایجاد میکند. سنش زیاد میشود، پدربزرگ/ مادربزرگ میشود و میمیرد. این چرخة حیات تأثیرات متقابل هر دو طرفهای در طول زمان دارد.
2 – تاریخ زندگی:
تاریخ زندگی حوادث اصلی زندگی برای یک فرد یا گروه است که بهصورت خود نوشت یا توسط دیگران ثبت میشود.
3 – طول زندگی:
این مفهوم اشاره دارد به توصیف و توضیح تغییرات زیستی و رفتاری که مربوط به سن میشود، از تولد تا مرگ. (همان: 11)
هر کدام از مراحل زندگی شرایط خاصی را ایجاد میکند که زوجین باید با ارزیابی مناسب از آن شرایط به تدبیر لازم دست زنند. زوج جوان بدون فرزند وضعیت خاصی دارند، این شرایط با آوردن نوزادی به این خانواده تغییر میکند. حتی ورود فرزندان دیگر و یا بلوغ فرزندان قبلی اوضاع را بهگونهای دیگر متغیر میسازد. درک صحیح این روند و سازگاری اعضا با شرایط و اقتضائات جدید برای خانواده بسیار مهم است. مثلاً نوجوان در مرحلهای نیاز دارد تا برای رسیدن به تعادل میان آزادی و مسئولیت به او کمک شود، اما در مرحله دیگر نیاز به حمایت اقتصادی دارد. خانواده سالم به وظایف و انتظارات پدید آمده در هر مرحله به خوبی توجه دارد و در سازگاری با آن مرحله موفق است. بنابراین در یک خانواده سالم نقشها به تناسب مراحل مختلف تغییر میپذیرد.
ایراداتی بر این نظریه وجود دارد مبنی بر اینکه به زعم برخی از نظریه پردازان در این نظریه بیش از اندازه بر مسئله گردش حیات خانواده تأکید میکنند (مثلاً پدر یا مادر شدن یا پدر بزرگ و مادر بزرگ شدن و ترک خانه توسط فرزندان) به قیمت توجه نکردن به تأثیرات بیرون خانواده. به این معنا که نظریات مسیر زندگی تنها به مسائل چرخش زندگی در چارچوب محدود خانواده توجه دارد و از مسائل پیرامون خانواده که بر خانواده اثرگذار است غافل است.
اما نویسندگان کتاب نظریههای خانواده1 معتقدند که مهمترین مسئله که در این تئوری به آن توجه شده است، تغییرات در خانوادهها (نه افراد) در طول زمان است.
نظریة مسیر زندگی خانوادگی سعی میکند که تغییرات در خانوادهها را توضیح دهد؛ یعنی گروه اجتماعی خاص (خانواده) و تغییرات در آن، محور تحلیل است. تغییر در یک عضو از خانواده تغییر در اعضای دیگر را به دنبال دارد.
همچنین مهم است بدانیم که نظریة مسیر زندگی مانند نظریة زیست محیطی نه تنها سعی دارد که تأثیر شخص تازه را بر خانواده بررسی کند، همچنین تلاش دارد که تأثیر خانواده را بهعنوان یک سیستم اجتماعی بر شخص تازه وارد بررسی نماید. رشد کودک اگرچه متأثر از متغیرهای خانوادگی زیادی است، اما محور تمرکز نظریة مسیر زندگی خانوادگی نیست؛ بلکه نظریة رشد طول زندگی این مسئله را مورد بررسی قرار میدهد». (همان: 72)
نظریة مسیر زندگی تا حدودی از نظریة سیستمی تأثیر پذیرفته است در این نظریه، اعضا در ارتباط با همدیگر دیده میشوند و تغییر در یک عضو باعث تغییر در کل مجموعه خواهد شد.
براساس نظریة مسیر زندگی خانوادگی، خانواده صرفاً مجموع ابزاری آن نیست، بلکه خانواده تقریباً به همان شکل دیده میشود که زیستشناسان، یک ارگانیسم واحد را میبینند. درست همانطور که هر یک از سیستمهای گوناگون بدن انسان بر سیستمهای دیگر تأثیر میگذارد و همانطور که ارتباطات متقابل پیوسته نتایجی را تولید میکند که قابل تقلیل به صرف جمع رفتارهای فردی نیست، خانواده نیز قابل تقلیل به مجموع اجزا نیست. (همان: 12)
الدر به چهار ویژگی بهعنوان مشخصههای اصلی نظریة مسیر زندگی خانوادگی اشاره دارد که عبارتند از:
1 – تأثیر متقابل زندگی انسان و زمان و مکان تاریخی در حال تغییر؛
2 – تأثیر انسان در تصمیمگیری و فشار اجتماعی؛
3 – زمانبندی زندگی؛
4 – زندگیهای مرتبط و مستقل.
موضوع اول مربوط میشود به مکانهای فیزیکی و دورههای تاریخی که افراد در آن زندگی میکنند، کنشهای متقابل دارند و رشد میکنند. رشد خانوادگی مانند رشد فردی تحت تأثیر وقایع صمیمانه درون خانواده و وقایع تاریخی فراوانی است، مثل جنگها، جابجاییهای اقتصادی، در دسترس بودن یا در دسترس نبودن فرصت آموزش.
نظریة مسیر زندگی خانوادگی برای زمانبندی همه این عوامل اهمیت زیادی قایل است. مثلاً هنگامی که والدین با خلوص کامل ادعا میکنند که با همه بچهها به یک شکل رفتار کردهاند. آنها در واقع ادعایی کردهاند که عملاً اتفاق نیفتاده است. زیرا علاوه بر این واقعیت که هر کودکی از آغاز متفاوت است، محیطهای درون خانواده نمیتوانند دقیقاً برای اعضا یکسان باشند. برای نمونه والدین در هنگام تولد هر فرزند سنین متفاوتی دارند. مثلاً جانی در سال 1997 چهار ساله است و سوزی در سال 2002 چهار ساله است و این گوناگونی زمانی در رشد و کنش آنها موثر است. علاوه بر این وقایع ملی متفاوت در زندگی کاملاً تأثیرگذار است.
موضوع دوم مربوط میشود به تصمیمها و تجربیات فردی، که بر انتخاب فرد و تجربیات آینده خانواده تأثیرگذار است. تفاوتهای فردی و تاریخ زندگی با محیطهای در حال تغییر تأثیر متقابل دارند و در این بین نتایج رفتار متفاوت ایجاد میکنند . مثلاً انتخاب شغل همسر یا والد، تصمیم یک جوان هیجده ساله برای ادامه یا ترک تحصیلات عالی بر جهتگیریهای آینده خانوادهها تأثیر میگذارند.
موضوع سوم، موضوع زمانبندی زندگی است. این موضوع به مفهوم چرخة حیات خانواده شبیه است که به زمانبندی اجتماعی وقایع، با توجه به توقعات هنجاری جامعه اشاره میکند. برای مثال، از نظر اجتماعی زمانهای مناسبی برای فرزندآوری یا ازدواج وجود دارد. باید توجه داشت که مفهوم زمانبندی هنجاری تا حد زیادی تحت تأثیر رسوم و ارزشهای فرهنگی متغیر جامعه است. علاوه بر آن که متغیرهای فراوان دیگری بر آن تأثیرگذار است. برای نمونه، سن ازدواج اول برای مردان و زنان در طول سی و پنج سال گذشته تا حدود زیادی بالا رفته است.
موضوع چهارم که الدر آن را از ویژگیهای مهم نظریة مسیر زندگی میشمارد، زندگیهای مرتبط است. در سطح بسیار ابتدایی، این موضوع به معنای آن است که وضعیت یک عضو از خانواده تأثیر مستقیم و بیواسطه دارد، بر سایر اعضای خانواده (هستهای یا گسترده).
بیماری صعبالعلاج کودک بر بسیاری از اعضای خانواده تأثیر میگذارد، چه اعضایی که در تماس روزانه و مستقیم هستند و چه اعضای دورتر خانواده، عوامل فراوانی که تا حد زیادی بهطور ارثی تعیین میشوند نیز چنین تأثیرات «گسترده در زمان، بر خانواده دارد». (همان: 12-13)
2 – 3 – 2 نظریة سیستمی:
دیدگاه سیستمی خانواده1 از نظریة کلی سیستمها بوجود آمده است. «در نظریة کلی سیستمها کل یک سیستم بهعنوان مجموعهای از عناصر مرتبط بههم دیده میشود که محدوده آنها را فرا گرفته است و ویژگیها و خواص مشترکی دارند ». (همان: 279)
نظریة سیستمی خانواده، خانواده را بهعنوان نظامی در نظر میگیرد که ورودی و خروجی و فرآیندهایی دارد. از این دیدگاه، «خانواده ماشینی فرض میشود که دارای مجموعهای بههم پیوسته از عناصر است که با همدیگر یک کل هماهنگ را تشکیل میدهند».
این بخشها با هم کنش متقابل دارند و در نهایت کل سیستم به شکلی عمل میکند که مجموعهای از نتایج را تولید میکند. علاوه بر این، ورودیها را دریافت کرده وآنها را در خانواده بازتاب میدهد. پیشفرضهای اصلی این نظریه چنین است:
اعضای خانواده با هم مرتبطاند؛ ساختار و سازمان خانواده بدون ملاحظة اعضای دیگر قابل فهم نیست، کارکرد خانواده با ملاحظه در همة اعضای خانواده ممکن است؛ ساختار و سازمان خانواده در تعیین رفتار اعضا تعیینکننده است ؛ با تمرکز بر کلیت خانواده هم میتوان نظم و هم تغییر را فهمید. (آزاد، 1386: 27 به نقل از اپستین و بیشاپ، 1981: 447)
نظریة سیستمی خانواده، خانواده را بهعنوان سیستمی میبیند که اعضای خانواده با هم کنش متقابل دارند و رفتارهای هماهنگی نشان میدهند و درجهای از وابستگی به همدیگر در بین آنها دیده میشود. (پیشین: 279)
در واقع نظریة سیستمی خانواده بر دو جنبه کلیدی در خانواده اشاره دارد، یکی اعضای تشکیلدهنده خانواده و عناصری که خانواده را تشکیل میدهند و دیگری کنش و واکنشهای خانواده اعم از کنشهای درونی خانواده و کنشهای بین خانوادهها و همچنین فرآیندهایی که بین خانواده و محیط وجود دارد. چی بوکاس2 و لایت3 مفاهیم کلیدی خانواده را از این قرار میدانند :
اجزای بههم وابسته: اجزای خانواده و نقشهایی که دارند بهعنوان اجزای سیستم خانواده دیده میشوند. اجزای خانواده با درجاتی بههم وابستهاند که این مسئله موجب میشود همه اعضای نظام خانواده تحت تأثیر تغییری در یک عضو قرار گیرند.
ورودی و خروجی: ورودیها، اطلاعاتی را که خانواده دریافت میکند، بازتاب میدهند. این ورودیها ممکن است از بیرون خانواده به شکل اطلاعات یا پیامها باشد یا از درون خانواده به شکل نظارت اعضا بر کارکرد خانواده.
محدودهها: محدودهها نقطه مواجهه میان خانواده و محیط است و توسط افراد در بیرون یا درون خانواده تعریف میشود.
سلسله مراتب سیستمها: این مسئله سیستمهای درون و فراتر از خانواده را شامل میشود. همچنین زیر سیستمها در این مسئله میگنجند. این امر با قدرت در خانواده ارتباط نزدیک دارد.
قوانین: قوانین بازتاب دهندة الگوهای تکراری در نظامهای خانوادگی هستند که در واقع همة جنبههای تبادلات اعضای خانواده را بازتاب میدهند.
اهداف: سیستمهای خانواده در بدست آوردن اهداف میکوشند. این اهداف در طی زمان و به موازات رشد افراد تغییر میکند. این بدان معناست که رفتارها و تعاملات خانوادگی هدف محور هستند.
مکانیسمهای بازخورد: خانوادهها الگوهای بازخورد بیپایان از نظارت بر وضعیتشان را بازتاب میدهند .
جمع غیر ساده: سیستمهای خانوادگی مجموعهای از اجزا را شامل میشود که صرفاً جمع ساده اجزا نیست.
تغییر: سیستمهای خانوادگی تمایل به تغییر در ساختار و یا کارکرد اصلی در طول زمان را دارند. (پیشین: 279)
هی لی1 معتقد است: «در مطالعه خانواده و درمان مشکلات هر یک از اعضای آن، باید بر کل خانواده تمرکز کرد؛ بر روابط کودکان و والدین با یکدیگر و بر روابط تمام اعضا با یکدیگر». (تبریزی و علوینیا، 1387: 45)
تبریزی و علوینیا میگویند: سیستم خانواده یک سیستم باز است و با سایر سیستمهایی که بهنحوی با خانواده در تعاملند تأثیر و تأثر متقابل دارند. آنان می گویند: «زن و شوهری که با هم ازدواج کردهاند و یک سیستم جدید تشکیل دادهاند، ممکن است به سیستم خانواده قبلشان وابسته باشند و این منجر به بروز تغییراتی در سیستم جدید آنها میشود. در کشور ما، تعداد زنهایی که پس از ازدواج هنوز دختر خانوادهشان هستند و نه خانم یک خانواده جدید و نیز مردانی که پس از ازدواج هنوز پسر خانواده خود هستند و نه آقای یک خانواده جدید، بسیار زیادند. بسیاری از اوقات تعارضهایی که بین زن و شوهر رخ میدهد حاصل تأثیر و تأثر متقابل این سیستمهای خانوادگی است». (تبریزی و علوینیا، 1387: 43)

Related posts: