Please enter banners and links.
1- مقدمه و كليات11-1- مقدمه PAGEREF _Toc242418557 \h 21-2- اهميت و ضرورت تحقيق41-3- اهداف تحقيق51-4- مروري بر تحقيقات گذشته PAGEREF _Toc242418560 \h 51-5- روش تحقيق PAGEREF _Toc242418561 \h 52- نگاهی به اعمال آیینی62-1- اعمال آیینی72-1-1- ماهیت و خاستگاه اعمال آیینی:82-1-1-1- رویکرد خاستگاه: PAGEREF _Toc242418564 \h 82-1-1-2- رویکرد کارکرد اعمال آیینی102-1-1-3- رویکرد سوم102-1-2- عملکرد اعمال آیینی:112-1-3- انواع اعمال آیینی:122-1-3-1- تقلیدی:122-1-3-2- مثبت ومنفی:122-1-3-3- قربانی:132-1-4- بحران زندگی:132-2- عبادت:142-3- روزه:192-4- زیارت:212-4-1- عناصر تشکیل دهندهی زیارت:222-4-1-1- مکان:222-4-1-2- جابه جایی و حرکت:232-4-1-3- انگیزه:242-4-1-4- پوشش:252-4-2- فعالیت های زیارت:252-4-2-1- آماده شدن:262-4-2-2- فعالیتهای ممنوع:272-4-2-3- یادگار های زیارت:272-4-2-4- نتایج زیارت :282-5- زکات293- معرفی ادیان و بررسی اعمال دینی در این ادیان303-1- دین زرتشتی:313-1-1- تاریخ:323-1-2- زندگی زرتشت:323-1-3- دین زرتشت درسرزمین پارس:333-1-4- باورهای بنیادین:333-1-5- عبادت در دین زرتشت:353-1-5-1- سه نماز معروف:443-1-5-1-1- یتااهو:443-1-5-1-2- اشم وهو:443-1-5-1-3- ینگهه هاتام:453-1-5-2- بایستیهای آغاز نماز:453-1-5-3- پرستش سوی زرتشتیان:463-1-6- روزه473-1-7- زیارت زرتشتی483-1-7-1- زیارتگاههای زرتشتیان:503-1-7-1-1-پیرهریشت:503-1-7-1-2-پیرنارسون:503-1-7-1-3-چک چک یا پیرسبز:503-1-7-1-4-پیرنارکی:503-1-7-1-5-پارس بانو-بوتو پرس:513-1-8- زکات513-2- مسیحیت:543-2-1- باورهای مسیحیان:573-2-2- شاخه های اصلی مسیحیت:583-2-2-1- کاتولیک:583-2-2-2- ارتدوکس:583-2-2-3- پروتستان:593-2-3- عبادت در مسیحیت:603-2-3-1- عبادت در کتاب مقدس:603-2-3-1-1-در کتاب عهد عتیق:613-2-3-1-2-در کتاب عهد جدید:623-2-4- روزه در مسیحیت:683-2-5- زیارتهای مسیحی:743-2-5-1- زیارت در کتاب مقدس:743-2-5-2- مقاصد زیارت:773-2-5-3- خواستگاه مکانهای زیارتی:773-2-5-4- زمانشناسی زیارت مسیحی:783-2-5-5- زیارتگاههای مسیحی:793-2-6- بخشش در مسیحیت823-2-6-1- در کتاب مقدس:823-2-6-2- در کلیسا:833-2-6-3- کتاب عهد جدید:873-3- مانویت:893-3-1- تعالیم مانی:913-3-2- طبقهبندی دین مانی:933-3-3- تفاوت دین مانی با دیگر ادیان:943-3-4- متون مانوی:963-3-4-1- مجموعه کتب مقدس و آثار مانی:963-3-4-1-1- انجیل زنده:963-3-4-1-2- گنج حیات:973-3-4-1-3- رساله:973-3-4-1-4- کتاب رازها:973-3-4-1-5- کتاب غولان:973-3-4-1-6- نامهها:983-3-4-2- ادبیات غیرمقدس:983-3-4-2-1- کتاب شاپورگان:983-3-4-2-2- ارژنگ:993-3-4-3- کفالیا:993-3-4-4- دست نوشتههای مانوی کلن:993-3-4-5- زبور مانوی:1003-3-4-6- اشعار و مواعظ:1013-3-5- تعالیم مانی در آثار مخالفان (زرتشتی و مسیحی):1023-3-6- عبادت در مانویت:1033-4- نماز1073-5- روزه1083-6- زیارت1113-7- بخشش1113-7-1- داد و دهش در آیین مانوی:1113-7-1-1- داد و دهش کنندگان:1123-7-1-2- دریافت کنندگان:1124- نتیجهگیری1145- فهرست منابع117فصل اولمقدمه و كليات
مقدمه و كلياتمقدمهدین یکی از نیازهای بشر و از مهمترین دغدغههای وی در طول تاریخ بوده است. بشر بنا به فطرتی که دارد همواره در پی نیرویی فراطبیعی بوده است تا به پرستش و تقدیس آن بپردازد و نیاز فطری خود به پرستش را برآورده سازد.
در نظر بسیاری انسانها دین راهی کلیدی برای معنا بخشیدن به زندگی و هدفمند کردن زندگیشان است. تلاشهای بسیار زیادی برای تعریف دین صورت گرفته که بیشتر آنها به دلیل گستردگی دین به شکست انجامیده است. اما عامل مشترکی که تقریباً تمام ادیان را به هم پیوند میدهد باور به واقعیتی فراتر از جهان مادی است. یعنی این که چیزی برتر و عالیتر از آنچه اکنون و در این جهان در حال تجربه آن هستیم، وجود دارد. دین انسان را چگونه زیستن میآموزد و به عنوان پل پیوند دهندهی تجربههای گونهگون بشری با قلمرو قدسی و فرا طبیعی است.
در میان عناصر سازنده یک تمدن دین نقشی اساسی و بسیار تعیین کننده دارد. درحقیقت میتوان گفت هر تمدنی زیرساختی دینی دارد که نشان دهندهی جایگاه آن فرهنگ و تمدن است. حتی ابتداییترین تمدنها هم از نوعی دین برخوردار بودهاند.
دین زرتشتی از دینهای ایران باستان و مورد پذیرش دین اسلام میباشد. این دین تأثیر زیادی بر دین و فلسفهی جهانی نهاده است. پیروان این دین در حال حاضر در هندوستان و ایران زندگی میکنند.
مسیحیت دینی است که حضرت عیسی از سوی خداوند آورد. این دین از دیدگاه شمار پیروان در میان ادیان جهان در جایگاه نخست قرار دارد که پیروان آن بیشتر در قارههای اروپا و آمریکا زندگی میکنند. این دین دارای شاخههای متعددی از جمله کاتولیک، پروتستان و ارتودوکس میباشد.
مانویت هم در برههای از زمان یکی از ادیان فراگیر ایران باستان بوده است. آورندهی این دین مانی میباشد که خود در محیطی یهودی-مسیحی رشد یافته است. این دین که از میان رفته و پیروانی ندارد؛ زمانی هماورد نیرومند مسیحیت بود، از بینالنهرین برخاست و در زمان خود در امپراطوری روم و حتی تا مرز چین گسترده شد.
ادیان مسیحیت، زرتشتی و مانویت همگی از آسیا سرچشمه گرفتهاند و به دلیل نزدیکی خاستگاهشان دارای آداب دینی نزدیک به هم میباشند.
هیچ یک از کردارهای مردم جامعه بدون آداب و مراسم خاص خود نیست. دینهای گونه گون برای هر چیزی آداب و مراسم ویژهای دارند. در انجام و چگونگی انجام هر یک از آداب دینی هدفی نهفته است. این آداب و مراسم عناصری کلیدی در تجزیه و تحلیل ادیان به شمار میروند و میتوان آنها را با نیازهای فردی و توازن اجتماعی جامعه مرتبط دانست.
یکی از برتریهای انسان بر دیگر جانداران قدرت سخن گفتن وی است. طبیعی است هر کس به خدا باور دارد با او حرف بزند. عبادت عبارت است از نوعی دعا یا گفتگوی با ناشناخته یا خدا که در هر دینی نام ویژهای دارد. در هر دینی ماهیت و هدفی خاص دارد و پیدایش آن به زمانهای بسیار دور برمیگردد. برگزار کنندگان عبادت هدفهای گوناگونی دارند. در برخی ادیان برای این است که گواهی دهند خداوند از همه چیز و همه کس بالاتر است و همه چیز در دست اوست. در حقیقت به زبان آوردن بندگی، اعلام فرمانبرداری و اعلان رضایت از آنچه پروردگار به وی داده است. گاهی هم عبادت برای سپاسگزاری بنده از نعمتهای خداوند است. سپاسگزاری برای این که به او فرصت زندگی داده شده تا بتواند با ایمان به خدایش به رستگاری مورد نظر دینش برسد. نوع دیگر عبادت برای طلب چیزی از خداوند است. در این گونه عبادت بنده از خدایش میخواهد که آرزوهایش را برآورده سازد و آنچه را که نیازمند آن است، به وی عطا کند.
روزه یعنی پرهیز از خوراک و ديگر كارها از زمانی معین در آغاز روز تا زمانی معین در آغاز شب. روزه ممکن است بلند مدت یا کوتاه مدت باشد. بنیان گذاران ادیان و به پیروی از آنها گروندگان به آنها روزه میگرفتهاند. در برخی فرهنگهای جهان باستان روزه برای آمادهسازی دینباوران/دینداران به منظور نزدیک شدن به خدایان بود. در برخی دیگر راهی برای جلب بخشایش خداوند بعد از اعتراف به گناهان بود. در برخی هم برای آرام کردن خدایان خشمگین یا برخیزاندن مردگان انجام میشد.
بخشش(زکات): ادیان بیش از هر چیز پیروان خود را به جستوجو و پرستش خدا بر انگیختهاند؛ به همین دلیل دیدگاهشان نسبت به مال دنیا، اگر دشمنانه نباشد، بدبینانه است. به همین دلیل هم اگر فرد برجستهی دینی دارای زندگی پرزرق و برقی باشد، در بیشتر موارد با بدبینی عامهی مردم مواجه میشود. برخی ادیان پیروان خود را به بخشش قسمتی از آنچه به دست میآورند سفارش کردهاند. برخی دیگر پیروان خود را گفتهاند نباید به دنبال جمعآوری مال دنیا باشند، بلکه باید با آنچه دیگران به آنها میبخشند زندگی کنند. البته باید گفت که هیچ دینی نمیتواند از پول و مال دنیا بینیاز باشد، چرا که دست کم برای اداره ساختار عقیدتی خود نیازمند آنها است.
زیارت رفتن فرد دینباور به جایی مقدس است. فردی که به خدا باور دارد، همیشه در اندیشه رفتن به جایی است که به باور او خداوند در آنجا به گونهای نمایان شده است. در نهاد بشر نیرویی است که او را به سمتی میکشاند که چیزی که در دسترسش نیست را در جای دورتری جستوجو کند. زیارت و زیارتگری به اندازه تاریخ کهن است و همهی ادیان پیروان خود را به زیارتگری برانگیختهاند. زیارتها فرصت مناسبی برای دیدار همکیشان و تبادل نظرات و تجربیات هستند. زیارتها حال و هوای سرخوشی در دینداران به وجود میآورند و سبب نیرومندتر شدن باورهای آنها میشوند.
اهميت و ضرورت تحقيقهمه این ادیان از دین های کهن میباشند که بررسی مبانی اعتقادی آنها میتواند کمک زیادی به ما در درک باورها، مراسم و به طور کلی پیروان این ادیان بنماید . البته مانویت اکنون پیرو ندارد اما تأثیر پذیری این دین از دو دین دیگر را نمیتوان نادیده گرفت.
اهداف تحقيقهدف این تحقیق بررسی نماز، روزه، زیارت و زکات در ادیان زرتشتی، مسیحیت و مانوی میباشد.
مروري بر تحقيقات گذشته
در شهریورماه سال 1385، آقای پدرام رضانیا-دانشجوی کارشناسیارشد فرهنگ و زبانهای باستانی از پایاننامهی خود با عنوان همانندیهای دین اسلام و دین زرتشتی دفاع کرده است. این پژوهش، باعث علاقهمندی نگارندهی پژوهش حاضر برای مقایسهی تطبیقی در زمینهی ادیان بوده است.
روش تحقيقروش تحقیق در این پژوهش کتابخانهای میباشد. با مطالعه کتابهای گوناگون بررسی و گردآوری مطالب مناسب مطالب بر اساس موضوع تحت عناوین جداگانه نوشته خواهند شد. در پایان با کنار هم قرار دادن مطالب، مقایسه و بررسی آنها به مبانی مشترک دینهای گفته شده پرداخته خواهد شد.
فصل دوم
نگاهی به اعمال آیینی
2-نگاهی به اعمال آیینی
اعمال آیینی
برای اعمال آیینی تعاریف زیادی ارائه شده است که اغلب آنها بر رسمیت و سنتگرایی آن تکیه دارند. امروزه سمت و سوی مطالعات مربوط به آداب دینی به سوی چگونگی انجام فعالیتهای دینی است. اینکه افراد چگونه برخی کارها را از دیگر کارها جدا میکنند و آنها را به خاطر آنچه انجام میشود، زمان، مکان و چگونگی انجام و نیز فرد انجام دهنده از بقیه متمایز میکنند (بل،2006 :398).
تعریف اعمال آیینی در دایرةالمعارف بریتانیکا به این صورت است:«انجام دادن اعمال تشریفاتی تجویز شده توسط سنت یا فتوای دینی. اعمال آیینی نوع خاص و قابل مشاهدهی رفتار است که همهی جوامع شناخته شده از خود نشان میدهند. بنابراین میتوان اعمال آیینی را به عنوان راهی برای تعریف بشر تلقی کرد )دایرةالمعارف بریتانیکا، دی وی دی 2008).
در تعریف بشر از جنبههای مختلف زندگی وی استفاده میشود. از دیدگاه اعمال آیینی بشر را میتوان موجودی آیینی به حساب آورد که شباهت زیادی بین رفتار آیینی و فعلی او وجود دارد. همانگونه که زبان را دربردارندهی نظامی از نمادها میدانند که برمجموعهای از قوانین قراردادی بنا شدهاند، اعمال آیینی را نیز میتوان نظامی در بردارندهی اعمال نمادین به حساب آورد که بر مبنای قوانینی قراردادی استوار است (دورکیم، 1965 :3-52).
رابطهی ظریف و در عین حال پیچیدهای بین زبان و آداب دینی وجود دارد. در بسیاری نظریههای مرتبط با اعمال آیینی که با ماهیت اعمال آیینی سر و کار دارند، زبان عاملی الزامی تصور میشود و زبان مورد استفاده برای توصیف اعمال آیینی، زبان اسطوره است (بل،2006: 399).
ماهیت و خاستگاه اعمال آیینی:
سه رویکرد کلی به نظریهی ماهیت و خاستگاه اعمال آیینی وجود دارد.
رویکرد خاستگاه:در این دیدگاه نظریهپردازان بر این باور بودند که با شناسایی کهنترین فرهنگها و فرقهها قادر خواهند بود دامنهی حضور فراگیر اعمال آیینی را تشریح کنند؛ یعنی اگر بتوانند خاستگاه اولیه را پیدا کنند، قادر خواهند بود اعمال آیینی بشر معاصر را توصیف کنند. برای این کار ابتدا فرهنگهای شناختهشده و با سواد و سپس فرهنگهای به ظاهر سادهتر و پیش از دورهی سواد مورد بررسی قرار گرفتند. واژههایی مثل مذهب ابتدایی و فرهنگهای ابتدایی در این رویکرد بررسی اعمال آیینی مورد استفاده قرار گرفتهاند. فرهنگها و اعمال آیینی متفاوتی انتخاب شدند و قربانی کردن انسان یا حیوانات به یکی از مهم ترین موضوعات بحث تبدیل شد. البته دربارهی سبب یا انگیزه دقیق این کار بین مؤلفان برجستهی این رویکرد اختلاف وجود داشت. ویلیام رابرتسون اسمیت(94:1846) انگیزهی قربانی را خواست افراد برای ایجاد همسویی بین اعضای گروه و خدایشان میدانست.
وی بر این عقیده بود که تمرکز قربانی بر هدایا نیست، بلکه قربانیهای آیینی وسیلهای برای بیان عشق بین انسانها و خدایانشان است. در این رویکرد خاستگاه اعمال آیینی را فرقههای توتمی میدانستند و توتمیسم به باور بسیاری از مؤلفان و دنبالهروان این رویکرد، ابتداییترین مرحلهی مذهب و اعمال آیینی به شمار میآمد. اعمال آیینی مربوط به تذهیب، هدیه دادن، مراسم کفارهای و ستایش به عنوان مراحل ثانویه قربانی معرفی شدند.
تأثیر آثار و نظریات اسمیت را میتوان درآثار جیمز فریزر مشاهده کرد. وی بهدنبال اسمیت قربانی را کلیدیترین اعمال آیینی مذهبی میدانست. وی میگفت بنیادیترین اعمال آیینی، آیین قربانی است که در آن خدای حاصلخیزی که به صورتی کشته شده بود، دوباره زنده میشد و با تولد دوبارهی وی، تولد دوبارهی محصولات گیاهی صورت میگرفت. این نظریه به سرعت فراگیر شد و از آن برای تجزیه و تحلیل ادبیات استفاده شد. جستجوی فریزر برای یافتن خاستگاه اعمال آیینی به جادو منتهی شد، مرحلهای که به باور وی قبل از مذهب قرار دارد.
از دیگر نظریهپردازان تأثیرگذار در این مکتب امیل دورکیم، جامعهشناس فرانسوی را میتوان نام برد. وی بر این باور بود که با مطالعهی توتمیسم، پژوهشگران خواهند توانست شکل اصلی اعمال آیینی و اشتقاق این تجربهی مقدس و غیرمقدس را پیدا کنند. رفتار آیینی نشاندهندهی دیدگاه فرد دربارهی چیزهای قدسی و اعمال قدسی هستند و بنابراین تعریف، چیزهایی فراتر از بروز نمادین جامعه نیستند.
از دیدگاه دورکیم اعمال آیینی اعمالی فقط مذهبی نبودند، بلکه اعمال اجتماعی نیز بودند. وی و همفکرانش توجه خود را از خاستگاه اجتماعی اعمال آیینی به عملکردهای اجتماعی اعمال آیینی معطوف کردند. آنها اعمال آیینی را قوانین رفتاری میدانستند که به دلیل فعالیتهای انسانها در برابر امر قدسی است که جامعه تبدیل به گروهی اخلاقی میشود. در واقع اعمال آیینی را با عملکرد آنها برای حفظ جامعه توصیف میکردند (دورکیم 1965 :3-52).
رویکرد کارکرد اعمال آیینیرویکرد دوم، رویکرد کارکرد اعمال آیینی است. این رویکرد وامدار رویکرد نخست و بخصوص آثار اسمیت، فریزر و دورکیم است. تمرکز اصلی این رویکرد بر کارکرد اعمال آیینی قرار دارد و ماهیت آن را با کارکردهای آن در جامعه تعریف میکنند. هدف این رویکرد به طور کلی، تعریف رفتار آیینی بر مبنای نیازهای فردی و توازن اجتماعی است. اعمال آیینی واکنش در برابر محیط اجتماعی و فیزیکی است.
رویکرد سومرویکرد سوم، رویکرد متمرکز بر پژوهشهای انجام شده در حوزهی تاریخ ادیان است. بیشتر تاریخنگاران ادیان از جمله الیاده بر این باورند که اعمال آیینی برجسته کننده و بیانکنندهی امر قدسی هستند. البته این رویکرد در صورتی قابل استناد است که پژوهشگران بر وجود امر قدسی اتفاق نظر داشته باشند.
دو دیدگاه متفاوت در تفسیر معنای اعمال آیینی وجود دارند:
1-دیدگاه اول بر کارکردهای اجتماعی-روانی اعمال آیینی تکیه میکند.
2-دیدگاه دوم دیدگاه اول را نفی نمیکند. برارزش مذهبی اعمال آیینی به عنوان بیان واقعیت تکیه میکند.
اعمال آیینی نوع غیر گفتاری ارتباط و معناست.
اغلب اعمال آیینی وقت خاصی از روز، ماه، سال، مرحله زندگی یا شروع یک رویداد یا حرفهی جدید را مشخص میکنند. این ویژگی زمانی اعمال آیینی”زمان مقدس” نامیده میشود. البته نباید”فضای مقدس”را از نظر دور داشت. زمان و مکان ویژگیهای حیاتی و الزامی اعمال آیینی هستند و نشان دهندهی خاستگاه و جایگاه خاص اعمال آیینیاند.
امروزه تأکید بر چگونگی انجام اعمال آیینی است، براینکه چگونه برخی فعالیتها را به صورتی خاص کنار میگذارند. اعمال آیینی توضیح این است که ترتیب امور چگونه باید باشند نه اینکه چگونه هستند. برای جلوگیری از غلبه بینظمی بر آفرینش، اعمال آیینی به شکلی منظم، ترتیب درست امور را تعیین و تأیید میکنند. اسمیت(65:1982) میگوید که اعمال آیینی به عنوان فرصت و نوعی”لنز تمرکزکننده” برای دیدن چیزهای ارزشمند است. به عقیدهی وی اعمال آیینی مکانیسمی است برای تعمیر و جزءجزء شدن تجربهی آدمی و مناسب سازی انسجام جهانی است.
اعمال آیینی اینگونه توصیف شدهاند: برخورد بین تصویرسازی ذهنی و حافظه که به صورت فعالیت فیزیکی نمود پیدا میکند.
عملکرد اعمال آیینی:عملکرد اصلی اعمال آیینی ایجاد قوانین مناسب برای عمل در حوزهی قدسی و همچنین ایجاد پلی برای گذر به حوزهی غیر قدسی است.
1- اولین خصیصه احساس احترام، ترس، شیدایی، و بیم در ارتباط با امر قدسی
2- وابستگی آن به یک نظام باور که معمولاً به زبان اسطوره بیان میشود.
3- نمادین بودن اعمال آیینی در ارتباط با مرجع آن
عملکرد اعمال آیینی به مرجع آن بستگی دارد. اعمال آیینی اغلب به صورت بیان نمادین روابط و جایگاه اجتماعی واقعی و نقش فرد در جامعه توصیف میشوند (بل،2006 :408).
انواع اعمال آیینی:تقلیدی:بسیاری اعمال آیینی برگرفته از اسطوره هستند. از آنجا که این اعمال آیینی، اسطوره یا جنبهای از آن را تکرار میکنند تقلیدی نامیده میشوند. از این دست اعمال آیینی، میتوان آیین سال نو را نام برد که بیشتر اوقات داستان آفرینش را تکرار میکند. بیشتر اینگونه اعمال آیینی بدین دلیل انجام میشوند که خدایان”در زمان ازلی”اینگونه انجام دادند. اینگونه اعمال تقلیدی را میتوان تکرار کار آفرینش خدایان یا بازگشتی به ابتدا نامید (الیاده،1956: 36-32).
با وجود اینکه بعضی اعمال آیینی تکرار یا تقلید واضح اسطوره هستند (مثل اسطوره آفرینش)، نمیتوان گفت که همهی اعمال آیینی اینگونهاند.
مثبت و منفی:بیشتراعمال آیینی مثبت آنهایی هستند که با ویژه کردن یا تجدید یک شی یا فرد سروکار دارند، اعمال آیینی منفی هم همیشه با رفتار آیینی مثبت در ارتباطاند. در واقع پرهیز کلمهای است که اعمال آیینی منفی را بهتر توصیف میکند. اعمال آیینی منفی بر قواعد ممنوعیت متمرکزند که بسیاری اعمال ر ا شامل میشوند. ویژگی مشترک اعمال آیینی منفی این است که تخلف از قواعد آیینی باعث ایجاد تغییری اساسی در فرد میشود که معمولاً رخ دادن نوعی رویداد ناگوار است.
اعمال آیینی منفی همچنین بر نظام باور یک اجتماع و جایگاه افراد در ارتباط با یکدیگر بستگی دارند. تماس با چیزهای ممنوعه یا تخلف از قوانین آیینی، آیینهای تطهیر را به دنبال دارد.
قربانی:خصیصهی ممیز آیینهای قربانی در نابودی کل یا بخشی از قربانی است. قربانی لزوماً انسان یا حیوان نیست. سبزیجات، کیک، شیر و چیزهایی از این قبیل نیز میتوانند قربانی باشند. نابودی قربانی ازطریق سوزاندن، تجزیه یا مثله کردن، خوردن یا دفنکردن انجام میشود.
آیینهای قربانی به دو صورتاند: نوع اول آنهایی هستند که شرکتکنندگان از قربانی سود میبرند و نوع دوم که یک چیز دریافت کنندهی مستقیم قربانی است. این بدین معناست که فقط افراد نیستند که از آیین قربانی تأثیر میپذیرند. بلکه در بسیاری موارد، اشیایی مثل خانه، یک عمل، یک خانواده یا اجتماع یا ارواح و خدایان دریافتکنندگان قربانی میشوند و نقطهی مشترک همهی انواع قربانی، وجود«قربانی»است (درکسلر،2006 :1733).
بحران زندگی:
یکی از کلیدیترین خصوصیات این آیین، گذار از یک جنبهی زندگی به جنبهای دیگر است. از مراسم گذار اغلب در آیینهایی یاد میشود که مشخصکنندهی بحرانی در زندگی فردی یا اجتماعی است. اینها معرف زندگی فردند، آیینهای تولد، بلوغ، ازدواج، بارداری و مرگ. بسیاری دارای سه مرحله”جدایی”از یک وضعیت پیشین زندگی، یک مراسم گذار که با جشن گرفتن وضعیت جدید همراه است و مراسم ورود. البته باید به خاطر داشت که همهی اعمال آیینی دارای این سه مرحله نیستند و برخی فقط یکی و یا دو مورد ازاین خصوصیات سهگانه را دارند (بل،1997 :95-94)و (کلوسینسکی،2006: 7-464).
عبادت:عبادت عملی است که در همهی مذاهب و در همهی اعصار وجود داشته است و در آن انسانها با خدایان خود ارتباط برقرار می کنند. عبادت ممکن است فردی یا جمعی باشد؛ و شکلها و روشهای گوناگون به خود بگیرد.
عبادت جنبهی بسیار مهم و فراگیر دین است و در ادیان ابتدایی یا عرفانی معاصر، بیان کنندهی عواطف و رویکردهایی است که رابطهی فرد با خدای خود را رهبری میکند. بسیاری صاحبنظران از عبادت به عنوان نخستین و اصلیترین نمود مذهب یاد میکنند و رابطهی آن با مذهب را به مانند رابطهی تفکر با فلسفه میدانند. در حقیقت، عبادت بیان مذهب است و آن را از پدیدههای مشابهی چون عواطف مذهبی یا زیباییشناسانه متمایز میکند. نقش عبادت در دین حیاتی است و در حقیقت دین بدون عبادت بیمعنا خواهد بود. در دین اسلام نیز عبادت کردن و مسلمان بودن با هم برابر دانسته میشوند. فردریش هیلر در کتاب خود عبادت را اینگونه تعریف می کند: «عبادت پدیده مرکزی دین است، سنگ بنای تقوا» (هیلر،2006 :2).
عبادت مناسبترین شکل بیان عناصر بنیادین دین است. در تمام مذاهب، متون عبادی مهمترین و غنیترین بخش پیکرهی ادبیات دینی را تشکیل میدهند و در صورتی که متون عبادی را از ادبیات دینی یک دین جدا کنیم، یکی از غنیترین بخشها را از آن گرفتهایم.
عبادت نشاندهنده و بیانکنندهی خواست بشر برای برقراری ارتباط با خداست، فرد عبادت کننده خود را در حضور خدا میبیند و کارش گامی آگاهانه برای نزدیک شدن به اوست. عبادت نه تنها تفکر دربارهی خداوند بلکه از خود فراتر رفتن و اشتیاق به حضور در محضر خدا بودن است. عبادت کردن با قربانی کردن در ارتباطی نزدیک است و به نوعی قربانی مکمل تلاش فرد برای ارتباط با خدا محسوب میشود. معمولاً قربانی قبل از عبادت انجام می شود. ارائه قربانی عبادت را طولانیتر میکند و به عنوان کاری برای نشان دادن درک خدا دانسته میشود و البته خود کلام فرد در عبادت در بر دارندهی کاری مقدس و نیروی روحی است )توماس ،434:2006).
وقتی هدف عبادت چیرگی باشد عبادت به جادو بدل میشود. بشر از دیرباز بر این باور بوده است که با کلام و آواز میتواند نیروهای قدسی و فراطبیعی را به خدمت خود درآورد. کارآمد بودن چنین عبادتی وابسته به بازگویی فرمولی دقیق، آهنگی خاص یا به زبان آوردن و تکرار نام مقدس خداوند تلقی میشود. در حقیقت جادو را میتوان انحراف مسیر عبادت یا سوء استفاده از آن دانست. انحراف از معنای بنیادین عبادت که همانا بیان اشتیاق انسان برای ارتباط با خداوند است.
در بیشتر ادیان عبادت آزمونی است که به وسیلهی آن دینداری یا عدم دینداری فرد پیرو آن دین مورد سنجش قرار میگیرد. معیاری است که چگونگی و اندازهی وجود مذهب در فرد با آن قابل اندازهگیری است. عبادت معیاری برای اندازهگیری زندگی دینی و حد غنای آن در روح فرد است. با آگاهی یافتن از چگونگی عبادت و اینکه فردی چه چیزی را عبادت میکند، میتوان دریافت، فرد تا چه اندازه دینمدار است. در عبادت وقتی فرد با خدای خویش صحبت میکند روحش بدون پوشش و نقاب در مقابل خالق ظاهر میشود. آنچه فرد در این حضور به زبان میآورد یا در دلش میگذرد، نشاندهندهی فقر و غنای اوست.
برای عبادت تعاریف گوناگونی ارائه شده است. در فرهنگ لغت بریل عبادت اینگونه تعریف شده است: «عبادت یکی از اشکال مذهبی ارتباط است. با عبادت، فرد به سوی خدا(یان) میرود، با صدای بلند یا با نجوا، بدون کلام، یا درفکر، به عنوان فرد یا عضوی از یک گروه ، برای خود یا دیگران»(اوبرلیس،2006 :1486). هدف آن ظهور و دیدن خدایان نیست. بلکه منطبق با رابطهی بیقرینهی بین خدایان و انسانها، عبادت معمولاً شکل یک درخواست را به خود میگیرد، به طوری که اغلب دربردارندهی یک قول به شکل سوگند است. عبادت میتواند به خاطر یا به عنوان شکرگزاری از خدای مورد خطاب باشد، که در این صورت هدیه شامل خود عبادت میشود و میتواند به عنوان طلب درخواست بخشش یا پشیمانی باشد. دیگر انگیزهی مشترک برای عبادت، شکایت در هنگام تجربهی سختیهاست. اغلب، برای عبادت مقدمات خاصی اجرا میشود. اولین و مهمترین آن پاکیزهسازی است یعنی اینکه فرد خود را میشوید و پاکیزه میسازد، پوشاک ویژهای به تن میکند، برخی فعالیتها را درجه اهمیت کمتری میدهد، از خوردن پرهیز میکند، اعتراف میکند و ….
شکل بنیادین عبادت از عملکرد آن ناشی میشود و اغلب به سه صورت دیده میشود: 1) صدازدن یا درخواست، تقاضای شنیده شدن و به شمار آمدن، برشمردن کارهای خدای مورد خطاب. این قسمت عبادت معمولاً شامل اشکالی از افعال«شنیدن» و «گوش دادن» و به زبان آوردن نامهای خداوند مورد خطاب است. به علاوه یادآوری کمکهای قبلی اعطا شده به فرد که معمولاً مبنای درخواست جدید قرار میگیرند. 2)درخواست آرزو و خواهش و در مواردی بیان هویت فرد درخواست کننده. 3) اغلب عبادات با به زبان آوردن سوگند به پایان میرسند. در موارد منفرد این ساختار متغیر است و کلمات خودجوش اصولاً اشکال ساختاری متفاوت به خود میگیرند. کلمهبندی هم میتواند دقیقاً تعیین شده باشد و از آن جا که بر اساس عقاید مردمان، کارآمدی عبادت هنگامی که متقاضی(یا عابد)کلمات خود را به صورت نوشتاری به زبان آورد، افزایش مییابد؛ سنت عبادت از همان ابتدا به سوی ثابت بودن نوشتاری تمایل داشته است. همانند شکل و محتوا، نقطه زمانی و مکانی که عبادت در آن انجام میشود نیز میتواند از قبل تعیین شده باشد (اوبرلیس،2006 :1486).
قاعدتاً، عبادات اجزای تشکیل دهندهی اعمال آیینی هستند و به همین خاطر تقریباً همیشه با اعمال آیینی همراهاند. عبادات از لحاظ زمانی و مکانی موقعیت یافتهاند، از یکسو توسط تقویم اعمال آیینی و از طرف دیگر توسط ساختار خاص آن عمل دینی. به علاوه هویت خدایی که عبادت خطاب به او انجام میشود. همچنین درخواست انجام شده نیز میتوانند مشخص کنندهی زمان و مکان عبادت باشند. خدایانی که توصیف آنها در ساعات اولیهی صبح باشد، در آن ساعات عبادت میشوند، نیروهای تاریکی در شب احضار میشوند، درخواست برداشت محصول خوب در زمان کشت صورت میگیرد. اگر خدای به صورت یک نمایهی مقدس مورد خطاب قرار گرفته باشد معمولاً این نمایه تعیین کنندهی مکان عبادت است ( اوبرلیس، همان :1487).
جهت قرار گرفتن فرد عبادت کننده در هنگام عبادت نیز از اهمیت زیادی برخوردار است. به عنوان مثال محل زندگی یا اسکان الههای که عبادت خطاب به انجام میشود. معمولاً عبادت همراه با بعضی ژستهای خاص است. این ژستها تکرار میشوند و همراه با استاندارد اجتماعی و سیاسی شکل نهایی عبادت و بیان سرسپردگی را کامل میکند. حالت بدن در مذاهب هند و اروپایی معمولاً به صورت دستهای کشیده، کف دستها رو به بالا، به سمت آسمان، یا به سوی نمایه مقدس است. حالت ایستاده فرد در حال عبادت نیز به همین صورت است. سجده در بعضی فرهنگهای خاص پدیدهای جداگانه است. در زمانهای قدیم اغلب، عبادت با صدای بلند انجام میشد. فقط با گوش دادن، یک الهه میتوانست عبادتی را بشنود. در مسیحیت اینگونه عبادت به جز در مواردی خاص مثل لوستراتیو، عمل تطهیر دستها قبل و نشستن بعد از عبادت را کنار گذاشته شدهاند.
از آنجا که عبادت در نهایت ارتباط بین بشر با وجودهای غیربشری است، به ندرت مذهبی یافت میشود که در آن عبادت وجود نداشته باشد؛ فقط درجهی اهمیت آن ممکن است متفاوت باشد. در اسلام عبادت یکی از ستونهای دین است. عامل پیوند مسلمانان است. عبادت در اسلام توحیدگراترین و قانونمندترین اعمال دینی است. البته توصیههای انجام شده در قرآن برای نماز در نهایت نیازمند بعضی احکام فقهی شده است. اینکه در قرآن به 5 بار نماز خواندن در شبانه روز توصیه شده و چگونگی ایستادن، رکوع و سجده به سوی مکه مشخص شده است، اما چگونگی تطهیر(وضو)، وضعیت دستها و انگشتان، در شاخههای مختلف اسلام با هم متفاوتاند (اوبرلیس، همان :1488).
عبادت یک عنصر بنیادین رفتار مذهبی است. مؤمنان هر روز را با عبادت آغاز میکنند، با عبادتی دیگر آن را به پایان میبرند. در هر وعدهی غذایی، عبادت میکنند و در ابتدای هر کاری نوعی عبادت انجام میدهند که تضمینکنندهی موفقیت آن کار باشد. هر گاه خود را در وضعیتی دشوار و ناامیدکننده ببینند به عبادت متوسل میشوند و به عبادت پناه میبرند. حتی اگر خدای مورد خطاب به هر دلیلی درخواست آنها را اجابت نکند، عبادت باعث تسکین آنها میشود. صرف به زبان آوردن آن باعث رفع ترس و نیاز میشود.
عبادت افسونی یا نفرین، همتای منفی به دست آوردن چیزی، التماس و زاری هنگام عبادت است. در حالی که عبادت عملی به نفع خود یا فردی دیگر است، نفرین وضعیتی ناگوار را به عنوان تهدیدی در آینده و در حقیقت فاجعهای در زمان حاضر بر دیگری میفرستد. اغلب افراد بر این باورند که وقتی نفرین جاری شد، نتیجه مورد نظر فرد به صورت خودکار به دست میآید، به صورتی که نفرین قابل پس گرفتن نیست. نازایی انسان، حیوانات، زمین، بدبختی، بیماری و یا مرگ پیامدهای نفرین هستند. در حقیقت، هنگام روی دادن این حوادث، مردم بر این باورند که وضعیت ناگوار بر مبنای نفرین است. به زبان آوردن و جاری کردن نفرین اغلب با حرکات بدنی مثل کوبیدن دو دست به زمین همراه است؛ البته برخی بر این باورند که نفرین حتماً نباید بر زبان جاری شود، در بعضی رفتارهای خاص مثل شکستن حرمت خدایان، فرد توسط خدایان مورد عذاب قرار نمی گیرد، بلکه این اعمال باعث برانگیخته شدن خشم خدایان میشوند. وقتی فردی به این صورت مورد نفرین قرار میگیرد خطری برای اجتماعی که عضوی از آن است به شمار میآید و باید از آن طرد شود (اوبرلیس،2006 :1488)(اوفارث،2006: 187).
نوع خاصی از نفرین که به صورت خود نفرینی شرطی است، سوگند است، که تضمین کنندهی اجرای عمل مورد اشاره است در جوامع پیش-مدرن، این قویترین و مناسبترین راه برای ملزم کردن فرد بود. این ویژگی حتی به روزگار معاصر نیز رسیده است که مراسم تحلیف و سوگند رؤسای جمهور کشورها از آن جملهاند. معمولاً سوگند خوردن در بردارنده «فرمول سوگند» یا «مراسم سوگند» است. فرمول سوگند قسمتی است که تأکیدکنندهی حقیقت یک گفته است. سوگند معمولاً بدین صورت است که فرد قسم میخورد که چیزی که میگوید حقیقت محض است و رویدادی ناگوار را ذکر میکند که در صورت نقض پیمان بر او نازل شود (اوبرلیس، همان:1489).
روزه:روزه از اعمال دینی است که در بیشتر ادیان جهان به برگزاری و انجام آن سفارش شده است. هنگام روزه، فرد با وجود داشتن خوراکی برای خوردن، ازخوردن پرهیز میکنند. به بیان ساده تر، روزه عبارت است از پرهیز از چیزی، معمولاً خوراکی، برای مدت زمان معین. روزه روح انسان را در برابر خداوند متواضع میکند و به آن جلا میبخشد. با روزه فرد اشتیاق خود برای رسیدن به خدا را نشان میدهد و توانا خواهد بود با دیو درون خود مبارزه کند. روزه همچنین به عبادت بهتر و خالصانهتر شدن آن کمک میکند (ویلیامز،2004 :8).
روزه گرفتن علاوه بر تکلیف بودن در بعضی ادیان، در میان افراد دلایل متفاوتی دارد. برخی افراد برای وزن کمکردن، بعضی برای خوش اندام به نظر رسیدن و… این کار را انجام میدهند. بعضی افراد هم هنگامی که به مشکلی بزرگ برخوردهاند یا کاری بزرگ پیش رو دارند برای بهتر فکر کردن و جلب حمایت خداوند روزه میگیرند.
روزه به سلامت جسمی کمک زیادی میکند. روزه، توان بدن را که به خاطر غذاهای گوناگون و داروهایی که به هر دلیلی مصرف میکنیم، از دست رفته؛ بازیابی میکند. بدن انسان طوری طراحی شده تا خود را درمان کند و این خوددرمانی به کمک روزه قابل انجام است. روزه اثر سم زدایی بالایی دارد. با روزه گرفتن، بدن مواد سمی که از طریق غذاهای امروزی به آن وارد شدهاند را دفع میکند. سمها از راههای متفاوتی وارد بدن میشوند، از مواد افزودنی به غذاها، از رنگ افزودنی به خوراکیها و… . میوه و سبزیجات پر از حشرهکش، قارچکش و غیره هستند که وارد بدن میشوند و با گذر زمان تبدیل به بیماری میشوند. امروزه مردم عمر طولانیتری دارند، اما به نظر میرسد نسبت به زمانهای گذشته بسیار بیمارترند. پزشکان بر این باورند که کمتر از 24 ساعت بعد از شروع روزه، سمها آغاز به بیرون رفتن از بدن میکنند. آنها بارزترین نشانه این سم زدایی را پوششی که هنگام روزه بر زبان مشاهده میشود و مزهی تلخی که در دهان قابل درک است، میدانند. روزه گرفتن به بدن این فرصت را میدهد که از پرداختن به مواد جدید ورودی فارغ شود و به مبارزه با سموم و بیماریها بپردازد. بسیاری پزشکان روزه را عمل بدون جراحی میدانند (ویلیامز،همان :15).
اغلب افراد برای درمان بیماریهای خود به خوردن داروهای گوناگون روی میآورند. زیادهروی در خوردن هر نوع دارویی، اغلب اثر وارونهای دارد و منجر به تشکیل سموم در بدن و بالطبع بیماریهای دیگر میشود. برخی افراد هنگامی که دچار مشکلی در زندگی خود میشوند و به دنبال راه حلی سریع و قاطع هستند، یکی از بهترین راهها برای به دست آوردن راه حل مشکل خود را روزه گرفتن میدانند. آنها میگویند با روزه گرفتن، روح، ذهن و بدن در شرایط خاصی قرار میگیرد و حضور خداوند را پررنگتر احساس میکنند ( ویلیامز، همان : 23).
فواید روزه گرفتن فقط به بهبود وضعیت جسمانی محدود نمیشوند. از نظر ذهنی و روحی نیز روزه گرفتن فواید بیشماری دارد. روزه گرفتن افکار نادرست را از اذهان پاک میکند و باعث جلا و خشوع روح میشود. با روزه گرفتن فرد اذعان میدارد که خدا از غذا یا هر چیز دیگری مهمتر و حیاتیتراست. اینگونه، فرد دست رد به سینهی نیازهای خود میزند و خواسته خداوند را بر خواسته خود مقدم میدارد. در روزه، به جای اینکه مثل همیشه به دنبال تحت تأثیر قرار دادن دیگران باشیم، به تلاش برای نزدیک شدن به خداوند و تأثیر گرفتن از او میپردازیم. (گریم،2006 :181).
زیارت:زیارت پدیدهای است که در تمام ادیان و مذاهب بزرگ جهان دیده میشود. جهان هر روز به سمت مدرنیزه شدن و سکولار شدن بیش از پیش در حرکت است، اما پدیدهی زیارت با تغییر شکلی که به منظور در خود جای دادن پیشرفتهای اقتصادی، اجتماعی و فنآوری است؛ روز به روز در حال افزایش است. بیشتر بزرگترین گردهماییهای جهان مربوط به زیارت در ادیان مختلف هستند که از آن نمونه میتوان حج اسلامی را نام برد. در این زیارت نزدیک به 2 میلیون نفر از مسلمانان جهان از فرقههای مختلف دینی به زیارت خانهی خدا در مکه میروند.
برای زیارت تعاریف گوناگونی ارائه شده است که هر یک به گونهای جنبهای از زیارت را مورد تأکید قرار دادهاند. کولمن می نویسد: «فرد میتواند بگوید که زیارت در بردارندهی ترک محل زندگی خود برای رفتن به مکانی دور و مقدس، انجام بعضی اعمال دینی و برگشتن است، که اغلب با تجربه روحانی تأثیرگذاری همراه است» (کولمن،2006 :386). تعریف کاملی از زیارت وجود ندارد. مثلاً تعریف فوق در دو قسمت قابل ایراد است. آیا لزومی دارد که زیارت به مکانی دور دست باشد، چند روزه باشد، تقدس مکان را بر چه مبنایی تعریف میکنند؟
جیل دوبیش، انسانشناس، بر این باور است که زیارت به عوامل زیر بستگی دارد: 1-ارتباط ایجاد شده بین یک سنت مذهبی خاص مربوط به حوادثی خاص و یا شخصیتهای مقدس با حوزهی فضایی خاص. 2-این مفهوم که دنیای مادی میتواند دنیای روحانی نامرئی را در چنین مکانهایی ظاهر سازد (دوبیش ،1995،ص 38).
عناصر تشکیل دهندهی زیارت:کولمن سه عنصر را تشکیل دهندهی زیارت میداند که عبارتاند از: «مکان، حرکت (جابهجایی) و انگیزه» (کولمن، 2006 :387).
مکان:«در بطن هر زیارتی مکانی مقدس، مثل یک مقبره، قسمتی از طبیعت مثل رودخانه و حتی گاهی شهری بزرگ قرار دارد که نه تنها زائران بلکه افراد علاقمند به موضوعات تاریخی، خداشناسی، اسطوره شناسی و غیره را به آنجا میکشاند. مشخص شدن مکانی به عنوان زیارتگاه نزد پیروان یک عقیده، از ارتباط آن مکان با خاستگاه و بنیانگذاران آن عقیده ناشی میشود» (کولمن،2006 :387). نزد یهودیان و مسیحیان سرزمین مقدس، سرزمینهای مورد اشاره در کتب مقدس عهد قدیم و جدید است، سرزمینی که موسی و عیسای پیامبر بر آن قدم نهاده، در آن زندگی کرده و به سوی دیار باقی شتافتهاند. در نظر مسلمانان مکه نه تنها مبدأ جهان، بلکه محل تولد، زندگی و بسیاری از فعالیتهای دیگر حضرت محمد(ص) بوده است. سرزمینهای مقدس در نزد بودائیان سرزمینهایی هستند که به نوعی با حوادث کلیدی زندگی بودا در ارتباط بودهاند.
اغلب افرادی که دنبالهرو عقیدهای هستند، بر این باورند که شخصیت های مقدس، پلی رابط بین مردم و خدایان و بین این جهان و جهان دیگراند. بر مبنای همین عقیده، بیشتر آنها بر این باورند «که آنها نیز میتوانند با اسکان و ماندن در مکانهای مرتبط با این شخصیتها به وجود قدسی نزدیکتر شوند» (کولمن،همان :387).
مکانهای مقدس معمولاً موضوع رقابتهای فیزیکی و ایدئولوژیکی بین پیروان مذاهب مختلف و حتی یک مذهباند. نمونه این مکانها شهر آیودادر هندوستان است که به باور هندوان محل تولد راما خدای هندویی دانسته میشود. این شهر از نظر مسلمانان نیز مقدس است. مسجدی که در این شهر ساخته شده، تا به حال صحنهی چندین درگیری بین مسلمانان و هندوها بوده است. نمونه دیگر شهر اورشلیم، بیت المقدس، است که نزد یهودیان، مسیحیان و مسلمانان مقدس و موضوع رقابت است. حتی کلیسای موجود در این شهر، جایگاه گروههای رقیب مسیحی است که هر کدام بعضی بخشهای کلیسا را کنترل و از آنها نگهداری میکنند.
البته زیارت تنها زمان سپری شده در مکان مقدس نیست. یعنی اینکه زائران مدت زیادی را صرف سفر به سوی و برگشت از مکان مقدس میکنند و شاید نسبت به زمان رفتوبرگشت، زمان کوتاهتری را در مکان مقدس سپری کنند. در این صورت خود مسیر رفتوبرگشت نیز قسمتی از تجربهی زیارتی به حساب میآید. گاهی، زیارت مستلزم گذر از مرزهای فیزیکی، فرهنگی و حتی دینی است. درآفریقا مواردی از سفر مقدس یافت شده است که در آنها زائران نقطهی پایانی سفری ندارند و شاید چندین نسل است که اینگونه است، با این وجود خود را زائر خانهی خدا میدانند. نمونه دیگر بعضی راهبان سلتی هستند که تقریباً تمام زندگی خود را بدون مقصد نهایی در حرکت و جابهجایی هستند (کولمن،همان :387).
جابه جایی و حرکت:در زمانهای گذشته جابهجایی به سمت مکانهای مقدس و برگشتن از آنها پیاده انجام میشد. امروزه اما، با پیشرفت فنآوریهای حمل و نقل، جابهجایی و رفتن به مکانهای مقدس نیز تحت تأثیر قرار گرفته و دگرگون شده است. برای زیارت از انواع وسایل حمل و نقل استفاده میشود. جابهجایی هنگام زیارت نه تنها به زمان مرتبط است، بلکه چگونگی تجربه زمان، هنگام زیارت نیز از اهمیت برخوردار است.
جابهجایی به سمت و از سوی یک مکان مقدس به محل زندگی، یکی از جنبههای جابهجایی در زیارت است. مورد دیگری که از اهمیت بالایی برخوردار است، جابهجایی در خود مکان مقدس است. یکی از خصوصیات مشترک زیارت در همه ادیان طواف است. با رسیدن به مقصد، نحوه جابهجایی عوض میشود و جابهجایی خطی به سوی یک مکان، جای خود را به چرخیدن دور یک شئ یا یک مکان میدهد. این چرخیدن شکلی ثابت و قراردادی دارد و حتی شمار عددی چرخش نیز قراردادی است و در متون مذهبی مربوط به هر باوری از قبل تعیین شده است. البته نباید فراموش کرد که این چرخشها و حرکات در مذاهب مختلف و حتی گاهی در یک مذهب، دارای تفاسیر و معانی متفاوتی است (کولمن، همان :387).
انگیزه:انگیزههای متفاوتی برای زیارت وجود دارند: زیارت میتواند به خاطر مسائل عقیدتی و روحانی باشد؛ یا به خاطر چیزهایی کاملاً اینجهانی مثل به دست آوردن موقعیتی شغلی یا حتی به دست آوردن فردی برای ازدواج باشد. اغلب مردم در زیارتهای خود به دنبال شفاهای جسمانی هستند، که در ادبیات اکثر مذاهب داستانهایی از شفا یافتن افراد بیمار، معلول و… در مکانهای زیارتی به وفور یافت میشوند.
انگیزهی دیگر زائران میتواند جدا شدن از روزمرگیهای زندگی هر روزه و از سر گذراندن تجربهها و حالتهای روحانی است. زائر به دنبال برگشتن از محل زیارت و برگشتن به زندگی عادی خود، صورتی از تغییر را تجربه میکند. دیدگاه اعضای جامعه در مورد افراد زائر میتواند تغییر کند و اغلب آنها را با عناوین خاص خطاب میکنند. دیدگاه این افراد مورد خودشان نیز پس ازتجربهی زیارت، ممکن است دستخوش تغییر شود.
گاهی انگیزهی افراد برای زیارت میتواند مربوط به تقوای مذهبی باشد. گاهی افراد برای بالا بردن جایگاه اجتماعی، سطح تقوا و خلوص ایمان خود به زیارت میروند: برای بعضی دیگر هم زیارت راهی برای توبه و برگشتن به مسیر زندگی مذهبی است، شاید هم زیارت راهی برای تجربه دشواریهای مربوط به رفتن، ماندن در و برگشتن از محل زیارت به خاطر مرتکب شدن گناهان و در واقع تزکیهی نفس باشد (هاسور، 2006 : 1456-1452).
پوشش
پوشش زائران معمولاً سه نیاز آنها را برآورده میکند. «آنها را ازسختیهای جاده محافظت میکند، آنها را به عنوان زائر باز میشناساند و اغلب به عنوان زائر مکانی خاص؛ فرد زائر را به جامعه زوار متصل میکند و او را، در تطابق یا در تقابل با هنجارهای اجتماعی رایج قرار میدهد».
رنگ پوشش هنگام زیارت نیز از اهمیت خاصی برخوردار است و معمولاً معنای نمادین دارد. در اغلب مذاهب پوشش زائران به رنگ سفید است که نشاندهندهی خلوص یا ناب بودن تجربهی زیارت است. پوشش زائران بعد از زیارت و برگشتن به محل زندگی خود متفاوت میشود. بعضی لباس زیارت خود را بر اساس و یا انجام اعمال آیینی میدانند. بعضی به والدین هدیه میدهند، بعضی دیگر مثل مسلمانان از آن به عنوان پوشش بعد از مرگ استفاده میکنند. بعضی دیگر آن را به عنوان یادگار لحظات روحانی تجربه شده در هنگام زیارت نگهداری و معمولاً مثل گنجینهای گرانبها با آن رفتار میکنند (دیویدسون وگیتلیز، همان :114 ).
فعالیت های زیارت:فعالیتهای مربوط به زیارت به دو دسته تقسیم میشوند: دستهی اول فعالیتهایی هستند که در ارتباط با سفر به و برگشتن از مقصد زیارتی هستند، دستهی دوم فعالیتهایی هستند که فرد در محل زیارت انجام میدهد.
در بعضی مذاهب فرد با قصد زیارت، زائر محسوب میشود و هر عملی که به منظور آماده شدن برای زیارت انجام میدهد مثل پوشیدن لباس و غیره بخشی از زیارت بهشمار میآید. یکی از کارهایی که زائر هنگام ورود به محل زیارت در بیشتر مذاهب انجام میدهد، پاکیزه سازی است. این کار معمولاً به صورت استحمام یا شستن بخش یا بخشهایی از بدن است. در محل زیارت، زائران یا سکوت اختیار میکنند یا به خواندن متون مذهبی لازم میپردازند.
فعالیتها درمحل زیارت بدین صورت توصیف شدهاند:
اعلام حضور، نیایش، اهدای هدایا، درخواست یا اجازه خروج خواستن. در اغلب مذاهب مهمترین قسمت زیارت، نیایش در مقدسترین جایگاه محل زیارت است. یکی دیگر از فعالیتهای مهم هنگام زیارت، تقاضای درخواست خود به صورت درخواست عاجزانه است که در هر یک از مذاهب به صورتی متفاوت است. یهودیان درخواست خود را بر کاغذی نوشته و در درزهای بین سنگهای دیوارهای مکانهای مقدس میکنند. بعد از اتمام مراحل مختلف زیارت، اغلب زائران سعی میکنند چیزهای مرتبط با مکان مقدس را با خود ببرند که این میتواند ظرف آبی، ازچشمهها و رودخانههای مقدس، یا تکهای از دیوار یا سنگ باشد. حتی در بعضی موارد خاک یا گرد و غبار خود زیارتگاه یا اطراف آن را برمیدارند. بعضی چیزهای برداشته شده را با خود به خانه میبرند، بعضی خاک و گرد و غبار را آب مخلوط میکنند؛ به بدن خود میمالند و یا میخوردند (دیویدسن و گیتلیتز،2002 : 7-5).
تعریف طواف در دایرةالمعارف زیارت بدین صورت آمده است: «راه رفتن دور یک جسم یا مکان مقدس» (دیویدسن و گیتلیتز، همان :113). طواف معمولاً کلیدیترین و اصلیترین بخش هر زیارتی را تشکیل میدهد. چیز یا محلی که زائران دور آن طواف میکنند میتواند چیزی مثل مجسمه، ظرف حاوی خاکستر مردهی قدیسان، یک ساختمان یا قبر باشد. بعضی زیارتها میتوانند طولانیتر باشند و چندین مکان مقدس را دربرگیرند. گاهی حتی کوه یا جزیره نیز میتوانند مورد طواف قرار گیرند مثل بعضی زیارتگاهها در ژاپن و هند.
آماده شدن:فعالیتهای آماده شدن برای زیارت بسیار متفاوتاند و به دستههایی چون فعالیتهای فردی، خانوادگی، اجتماعی و روحانی تقسیم میشوند.
فعالیتهای فردی اغلب مربوط به جنبههای جسمانی زیارت میشوند. آنهایی که قرار است زیارت را به صورت پیاده انجام دهند و یا زیارتشان مستلزم کوهنوردی و تپهنوردی است مدتی را صرف فراگیری اصول مربوط به این فعالیتها میکنند.
بعضی از افراد شاغلاند و باید با اجازه کارفرمای خود به زیارت بروند. امروزه ورود به کشورهای دیگر محل زیارت نیازمند دریافت روادید است. یافتن اطلاعات مربوط به سفر، محل زیارت و اعمال دینی که باید در محل زیارت انجام دهند، از دیگر فعالیتهایی هستند که قبل از شروع زیارت بایستی انجام شوند.
پرداختن به امور خانوادگی و فراهم آوردن مایحتاج خانواده در زمان غیبت، پرداخت بدهیهای مذهبی، طلب بخشش از دوستان، آشنایان و خانواده و وصیت کردن نیز از کارهایی است که زائران قبل از شروع سفر زیارتی خود انجام میدهند. زائران از لحاظ شکل ظاهری نیز باید آماده شوند و تغییراتی در خود ایجاد کنند تا آنها را از دیگران متمایز کند. اصلاح سر و صورت از کارهایی است که در اکثر مذاهب از گذشته های بسیار دور انجام شده و میشوند.
آمادهسازی روحی نیز از اهمیت خاص خود برخوردار است. در مذاهب گوناگون فعالیتهای متفاوتی بدین منظور انجام میشوند. خودداری از ارتباط جنسی، روزهداری، خواندن متون مذهبی خاص از این جملهاند (دیویدسن و گیتلیتز،همان : 8-7).
فعالیتهای ممنوع:بعضی از فعالیتها هنگام زیارت ممنوعاند. این ممنوعیتها گاهی از سوی مذهب و گاهی به خاطر سنت اعمال میشوند. با کفش وارد شدن به محلهای زیارتی در اکثر مذاهب جهان ممنوع است. همچنین حضور زنان در ایام حیض در بسیاری مکانهای زیارتی ممنوع است. دعوا کردن، کشتن حیوانات، خوردن گوشت، فعالیتهای جنسی، پوشیدن جواهرات، عطر زدن، ناخن گرفتن از دیگر فعالیتهای ممنوع در زمان زیارتاند (دیویدسن و گیتلیتز، همان :9).
یادگارهای زیارت:معمولاً زائران اشیایی را که دارای ارتباط ملموسی با زیارت باشند به عنوان یادگار با خود به خانه میبرند. این کار معمولاً به خاطر آوردن نیروی مقدس به محیط زندگی انجام میشود. این اشیا میتوانند لباس، آب، خاک، تکه های ساختمانی و… باشند. موارد دیگر اشیایی هستند که فرد خریداری کرده و آنها را با خود به محل زیارت میبرد و به اصطلاح آنها را تقدیس میکند.
اعطای هدیه به مکان های مقدس، رسمی جهانی است و در اکثر مذاهب جهان به آن عمل میشود. ماهیت هدایا و آداب و رسوم اعطای آنها بسیار متفاوتاند. دلایل هدیه دادن معمولاً بدین صورتاند: «برای کمک به هزینههای جاری و نگهداری محل مقدس، برای نشان دادن احترام و تعلق خاطر، برای حفظ موقعیت مطلوب فردی یا گروهی، برای پشتیبانی از درخواستی خاص، برای سپاسگزاری از الطاف شامل شده و برای افزایش احساس ارزشمند بودن فردی» (دیویدسون وگیتلیز، همان :450 ).
دلیل هدیه بردن به مکانهای مقدس این باید باشد که این کاری دو سویه است، فرد چیزی را برای مکان مقدس میبرد، بدین منظور که خواسته مورد نظر وی برآورده شود. دیگر دلیل مهم این کار تأثیری است که هدیه بردن بر فرد زیارتکننده به جای میگذارد. افراد اغلب بر این باورند که هر چه بیشتر هدیه دهند، قربانی کنند؛ بهتر جدی بودن و خالصانه بودن نیّات خود را نشان میدهند و از لحاظ ذهنی و روحانی برای زیارت آمادهتر میشوند (دیویدسون وگیتلیز، همان :451 ).
بر این مبنا، در زیارت، زمانی که صرف آمدن، زیارت کردن و مراجعت از محل زیارت میشود و سختیهای تحمل شده در مراحل فوق، هدایایی هستند که فرد زیارتکننده برای برآورده شدن خواستههای دینی و مذهبی خود اعطا میکند (دیویدسون وگیتلیز، همان : 452).
نتایج زیارت :نتایج زیارت از دیدگاههای متفاوتی چون دیدگاه فردی و اجتماعی قابل بررسی است. معمولاً نتایج فردی زیارت همانهایی هستند که فرد به خاطر آنها به زیارت رفته است. برای بعضی زائران، تجربه زیارت، ارزش مذهبی آنها را بالا میبرد و به دستآوردهایی برای آنها به ارمغان میآورد که زندگی پس ازمرگش را تحت تأثیر قرار میدهد؛ باز-زایش مطلوب، جدایی روح، دستیابی به جاودانگی و غیره. برای آنهایی که زیارت را به منظور درخواست کمک برای بهبود وضعیت زمان حال انجام دادهاند، نتیجه به صورت سلامت بهتر، ثروت و… قابل تصور است. از دیگر نتایج زیارت میتوان تقویت هویت مذهبی، نژادی و فرهنگی را ذکر کرد.
ارتقاء جایگاه از ملموسترین نتایج زیارت است. افرادی که بعد از زیارت به محل زندگی خود برمیگردند، هم به خاطر تجربهی روحانیای که پشت سر گذاشتهاند و دیگر این که یک تکلیف مذهبی را انجام دادهاند، «شاید لایق افتخارات و مزایای خاصی شوند» (دیویدسون وگیتلیز، همان :462 ). معمولاً این تغییر جایگاه اجتماعی با تغییر نام نشان داده میشود. در چنین مواقعی معمولاً لقبی به نام افزوده میشود. مثلاً مسلمانانی که از سفر حج و زیارت خانه خدا بازگشتهاند لقب حاجی(برای آقایان) و حاجیه (برای بانوان) به نام آنها افزوده میشود.