عضو شوید
عضویت سریع
تبادل لینک هوشمند 
آمار مطالب
آمار بازدیدPlease enter banners and links.
4-1-2) پاسخ منفی با تکرار سخن گوینده، تردید و گرفتن قول همراه است……………………….854-1-3) پاسخ منفی با لبخند، نیشخند، تمسخر و شوخی همراه است………………………………….86
4-1-4) پاسخ منفی که با عذرخواهی و بیان علت همراه است……………………………………………..88
4-1-5) پاسخ منفیای که با وارونه نشان دادن علت همراه است………………………………………….88
4-1-6) پاسخ منفیای که با استناد به سخن منبعی معتبر همانند پزشک همراه است. …….89
4-1-7) پاسخ منفی که با کاربرد ساختار مجهول همراه است………………………………………………89
4-1-8) پاسخ منفیای که نخست با تأیید سخن گوینده همراه است اما در ادامه بهصورت
مخالف با سخن گوینده با ذکر دلیل ارائه میشود…………………………………………………………………..89
4-1-9) پاسخ منفیای که با گذاشتن شرط همراه است……………………………………………………….90
4-1-10) پاسخ منفیای که با جملهی امری غيرواقعي (طنز) همراه است…………………………..91
4-1-11) پاسخ منفیای که با سکوت، تکرار سخن گوینده، طرح سؤال و نهایتأ تمسخر
گوینده همراه است………………………………………………………………………………………………………………..91
4-1-12) پاسخ منفیای که با تشکر و قدردانی همراه است………………………………………………92
4-1-13) پاسخ منفیای که با بیان دلیل و علت همراه است…………………………………………….93
4-1-14) پاسخ منفیای که با هشدار و انذار همراه است…………………………………………………..98
4-1-15) پاسخ منفیای که با بیان تجربهی شنونده همراه است………………………………………98
4-1-16) پاسخ منفیای که با نشانهی غیرکلامی اخم و برهم کشیدن چهره و بيان علت
همراه است…………………………………………………………………………………………………………………………….98
4-1-17) دیگران را عامل منفی بودن پاسخ خود بدانیم. ………………………………………………….99
4-1-18) عرف حاکم بر جامعه را عامل پاسخ منفی خود دانستن……………………………………100
4-1-19) پاسخ منفیای که به ناتوانایی گوینده/ مخاطب اشاره میکند………………………….100
4-1-20) پاسخ منفیای که به منافع گوینده اشاره دارد و گاه با خشونت کلامی و ناسزا
همراه است………………………………………………………………………………………………………………………….101
4-1-21) پاسخ منفیای که با هدف تصحیح سخن گوینده همراه است…………………………102
4-1-22) پاسخ منفی که با اشاره به حقایق و مستندات گاه علمی همراه است……………..103
4-1-23) پاسخ منفی که سخن گوینده را بدیهی و سادهاندیشانه میداند……………………..104
4-1-24) پاسخ منفی که با سوگند به مقدسات همراه است……………………………………………105
4-1-25) پاسخ منفی که در ادامه با ارائهی راهکار همراه است……………………………………….105
4-1-26) پاسخ منفی که با اشاره به توانایی شنونده همراه است……………………………………..106
4-1-27) پاسخ منفی که در مقابل رفتار مخاطب ارائه میشود……………………………………….106
4-1-28) پاسخ منفی که با توضیح گاه کوتاه و گاه بلند همراه است………………………………107
4-1-29) پاسخ منفی که با ارجاع گوینده به بررسی همراه است…………………………………..108
4-1-30) پاسخ منفی گوینده که به پاسخ منفی شنونده داده میشود…………………………..108
4-1-31) پاسخ منفی که با تعریف و تمجید از گوینده همراه است………………………………..110
4-1-32) پاسخ منفی که شنونده بلامانع بودن مسألهای را اعلام میکند……………………….110
4-1-33) پاسخ منفی گوینده به سوءتفاهم شنونده………………………………………………………….110
4-1-34) پاسخ منفی که با تشکر، سوگند خوردن و ذکر دلیل همراه است…………………….111
4-1-35) پاسخ منفی که با آرزوی نیک و قسم خوردن همراه است…………………………………112
4-1-36) پاسخ منفی که با سؤال، تمسخر و تهدید همراه است………………………………………..112
4-1-37) پاسخ منفیای که با عجیب بودن درخواست، طرح سؤال و بیان علت همراه
است…………………………………………………………………………………………………………………………………………113
4-1-38) پاسخ منفی که با سوگند خوردن و عذرخواهی همراه است…………………………………113
2.4. پاسخهای منفی که به صورت صریح و بدون توضیح خاصی ارائه میشود …………………..114
5. خلاصه و نتیجهگیری …………………………………………………………………………………………..115
1.5. خلاصهی پژوهش ……………………………………………………………………………………………………….116
2.5. اثبات یا رد فرضیههای پژوهش …………………………………………………………………………………117
3.5. نتیجهگیری …………………………………………………………………………………………………………………..117
4.5. کاربرد پژوهش حاضر …………………………………………………………………………………………………..119
5.5. پیشنهاد برای پژوهشهای آتی ………………………………………………………………………………..120
فهرست منابع ……………………………………………………………………………………………………………..127
واژهنامهی فارسی و انگلیسی………………………………………………………………………..136
چکیدهی فارسی و انگلیسی…………………………………………………………………………..141
عنوان انگلیسی ………………………………………………………………………………………………144
فصل اول
کلیات پژوهش
1.1. بیان مسأله
در این فصل کلیات پژوهش را مطرح خواهیم نمود. دلایلی را ارائه خواهیم کرد که ما را به انجام این پژوهش رهنمون شدهاند. همچنین پیرامون هدف پژوهش، پرسش و فرضیهی پژوهش، روش انجام پژوهش و پیشینهی پژوهش توضیح خواهیم داد. درخصوص مثالهای ارائه شده بایستی اشاره کنیم که تمامی مثالهای ارائه شده در فصل چهارم (تحلیل داده)، از گفتگوی میان آزمودنیها ثبت شده است. با این حال مثالهای مندرج در سایر فصلها یا ساختهی خود پژوهشگر هستند، یا برگرفته شده از منابع مطالعه شده است و یا اینکه از گفتگوی واقعی میان گویشوران گرفته شده است. با توجه به اینکه درج گفتگوی میان آزمودنیها بدون کسب اجازه صورت گرفته است بنابراین از ذکر نام خانوادگی آنها خودداری میکنیم و فقط اسم کوچک آنها را درج میکنیم.
علم زبانشناسی امروزه همگام با بسیاری از رشتههای علمی دیگر به بررسی و مطالعهی زوایای خاصی از زندگی انسانها میپردازد. آنچه در حوزهی این علم امکان بررسی و تأمل مییابد، زبان و حوزههای چهارگانهی آن یعنی آواشناسی-واجشناسی، صرف، نحو و معناشناسی است. برای «زبان» تعاریف مختلفی ارائه شده و هر یک از زبانشناسان از زاویهی خاصی به مسأله نگریسته است. نجفی ( 1376 [1358]) براین باور است که زبان مهمترین ابزار ارتباطی میان انسانهاست. بحث ارتباط/ تعامل کلامی درست همان چیزیست که در این پژوهش به دنبال بررسی آن هستیم. برای بررسی این موضوع ناگزیر وارد یکی از شاخههای علم زبانشناسی بنام تحلیل گفتمان/ تحلیل کلام خواهیم شد. تحلیل کلام بعنوان یک حوزهی میانرشتهای به تأثیر عوامل مختلف اجتماعی، روانشناختی، فرهنگی، سیاسی و غیره در شکلگیری صورت و نقش زبانی میپردازد. براون و یول(1983، در پیشگفتار) معتقدند که « اصطلاح تحلیل کلام، با یک گسترهی معنایی وسیع، جهت بررسی حوزهی گستردهای از فعالیتها مطرح میشود. این شاخه از علم زبانشناسی به توصیف فعالیتهایی میپردازد که در حوزههای بینارشتهای نظیر جامعهشناسی زبان، روانشناسی زبان، زبانشناسی فلسفی و زبانشناسی رایانشی امکان طرح مییابند.» وندایک (1997)، مفهوم گفتمان را از سه بعد، الف. کاربرد زبان؛ ب.برقراری ارتباط میان باورها (شناخت)؛ و ج. تعامل در موقعیتهای اجتماعی توصیف کرده است. میشل فوکو (1978)، حوزهی عمل گفتمان را در رابطهی عینیت جامعه بررسی میکند. فوکو گفتمان را آن چیزی میداند که در دورهای مشخص و بر اساس قواعد دستوری و منطقی میتوان به صورت درست بیان نمود. هی (2003) بر این باور است که زبان پارهای جدانشدنی از سایر نمودهای زندگی انسان است. بنابراین آنچه که صورتهای زبانی را در ارتباطهای اجتماعی تعیین میکند در واقع مرتبط با نیازهای ارتباطی انسان از قبیل نیازهای اجتماعی، شناختی و عاطفی است. این باور ریشه در منابع گوناگون از جمله انسانشناسی، علوم شناختی، زبانشناسی نقشگرا، روانشناسی زبان، فلسفه
و جامعهشناسی دارد. زبانشناسی نظاممند نقشگرا، زبان را یک نظام مستقل نمیداند بلکه آن را پارهای از بافت وسیعتر اجتماعی- فرهنگی میبیند. به دیگر سخن، زبان را وسیلهای میداند برای تعامل اجتماعی (هلیدی و حسن، 1985؛ مارتین، 1992) که بایستی از بیرون زبان به آن نگریست (هلیدی 1978). با توجه به الگو و چارچوبی که حوزهی تحلیل کلام در اختیار ما میگذارد میخواهیم از دیدگاه این حوزه به بررسی «پاسخهای منفی متقاعدکننده» بپردازیم. گفتنیست مسألهی متقاعدکنندگی در گفتار و نوشتار همواره در روانشناسی مطرح بوده و هست. امّا در این پژوهش ما سعی میکنیم از دیدگاه زبانشناختی به توصیف و تحلیل این مسأله بپردازیم.
ارائهی تعریفی برای متقاعد کنندگی لازم به نظر میرسد. در این پژوهش زمانی میتوان پاسخی را متقاعدکننده تلقی نمود که درخواست کننده و یا پیشنهاد دهنده متقاعد شده باشد. هر چند که این امر میتواند نسبی باشد و یا درخواست کننده فقط تظاهر به متقاعد شدن نماید. با این حال ملاک متقاعدکننده بودن پاسخ منفی، ارائهی نشانههایی از سوی درخواست کننده است. گاه ممکن است درخواست کننده از پاسخ کوتاه پاسخ دهنده کاملاً متقاعد شود و گاه ممکن است از توضیحات طولانی وی نیز مجاب نشود.
همانطور که میدانیم پاسخهایی که مخاطب میدهد میتواند مثبت یا منفی باشد. مثلأ کوک (1989) میگوید که در پاسخ به یک «درخواست»، طرف دیگر میتواند درخواست را بپذیرد یا آن را رد کند. در چنین حالتی یکی از پاسخها، بر اساس بسامد رویداد آن پاسخ مطلوب و آن دیگر به سبب آنکه به ندرت رخ میدهد، پاسخ نامطلوب نام دارد. به نظر بلور و بلور (2007)، باید بدانیم که پاسخ مطلوب یا نامطلوب ارتباطی با ذهنیت طرفین سخن ندارد، بلکه مربوط به رایج و یا نامعمول بودن پاسخ است. گاردنر (2006) معتقد است که گفتهی نامطلوب به طریقی نشاندار است. مثلأ با کمی سکوت، یا با پیش گفتهای مانند «خَُب»، «اَه»، «منّ و منّ کردن» و یا با توجیه و یا توضیحی همراه است که چرا مخاطب پیشنهاد یا دعوت را رد میکند. با این حال در این پژوهش توجه ما معطوف به پاسخهای منفی یا همان نامطلوب است؛ پاسخهایی که اگر به شیوهی مناسب ارائه نشود میتواند زمینهی تیره شدن روابط میان طرفین تعامل کلامی را فراهم آورد. چیزی که بارها شاهد بروز آن در زندگی خود و اطرافیان بودهایم. لازم است بدانیم که واکنش منفی مخاطب میتواند به صورتهای متنوعی بروز یابد. به عنوان مثال، جملهی خبری و مثبت: «خیلی داغه مامان، مواظب باش»، میتواند واکنش منفی مادری باشد هنگامی که فرزندش قصد دارد لیوان داغ شیر را سر بکشد. همچنین، کنش گفتاری تعهدی زیر نیز میتواند نمونهای از پاسخ منفی اما متقاعدکنندهی شنونده در لحظهای مشخص باشد :
1- الف) میتونی «اینترنت دانلود منیجر» رو واسم نصب کنی؟ (حدود ساعت 10 صبح)
ب) عصر یادم بنداز، واست نصبش میکنم. (در حال مطالعه)
برخی از نمودهای پاسخ منفی را میتوان هنگام واکنش به پیشنهاد، درخواست، دعوت، اظهار نظر و یا انجام عملی از سوی مخاطب مشاهده کرد. به ویژه هنگامی که شنونده به هر دلیلی حاضر به برآورده کردن آن نیست. پاسخهای منفی متقاعدکننده را میتوان در تعاملهای کلامی استاد- دانشجو، پزشک- بیمار، وکیل- موکل، زن- شوهر، معلم- دانشآموز، والدین- فرزندان، خریدار- فروشنده، راننده- مسافر، هماتاقی
های دانشجو، همکلاسیها، برادر- خواهر و الی آخر مشاهده کرد. برای نمونه به تعامل کلامی زیر که میان استاد و یکی از دانشجویان شکل گرفته دقت فرمایید:
2- الف) دانشجو: استاد اگه ممکنه کلاس یک تا سهیِ دوشنبه رو بندازیم 10-12 یکشنبه؟
ب) استاد: فکر نکنم 10-12 یکشنبه کلاس خالی پیدا بشه. (پاسخ با سکوت اولیه، نشانهی غیرکلامی تردید و اندکی منّ و منّ کردن همراه است.)
الف) دانشجو: استاد با آقای موسوی صحبت میکنیم شاید یه کلاس خالی گیر آوردیم.
ب) استاد: راستش میدونید، روز یکشنبه دو تا کلاس صبح و عصر دارم، میترسم خستهشم صدام درنیاد. حالا بذارید یه کاریش میکنیم. بگید ببینم کتابو تا کجا پیش رفتیم؟
همانطور که ملاحظه میکنید در این نمونه از درخواست و پاسخ، شنونده (استاد) به دلایلی حاضر به پذیرش درخواست گویندهاش (دانشجو) نیست. با این حال، پاسخ اول او برای دانشجو متقاعدکننده نیست چرا که شاهد ادامه بحث هستیم. اما در پاسخ دوم، وی با اشاره به دلایل خاصی که تا حدودی شخصی است، موکول کردن بحث به وقت دیگر و همچنین خروج از بحث درگرفته میان خود و دانشجو و پرداختن به موضوع دیگر، شاهد پایان گرفتن بحث و «بهگونهای» متقاعدشدن دانشجو هستیم. تعمدأ از لفظ بهگونهای استفاده کردهایم، چرا که گاه درخواستکننده جهت حفظ وجههی خود و پاسخدهنده، تظاهر میکند که متقاعد شده است در حالی که ممکن است واقعیت امر خلاف این را نشان دهد. از سوی دیگر، با توجه به بافت موقعیتی که این گفتگو در آن به وقوع میپیوندد (کلاس درس) و اینکه در چنین بافتی نظر غالب بیشتر از آنِ استاد است بنابراین دانشجو چارهای جز تسلیم در برابر نظر استاد ندارد. مسألهی اخیر در حوزهای با عنوان «تحلیل گفتمان انتقادی» بیشتر مورد بررسی قرار میگیرد.
در پژوهش حاضر ما تنها به بررسی یکی از این موارد یعنی تعامل کلامی دانشجویان پسر میپردازیم. از لحاظ اجتماعی، عوامل جنسیت و سطح تحصیلات، یکسان هستند چرا که افراد همگی پسر و دارای تحصیلات دانشگاهی هستند. با این وجود در تمام مدت انجام تحقیق، همواره مشخصهی زبان مادری (فرهنگی که گویشوران در آن رشد و نمو یافتهاند) متغیر خواهد بود. نیز در تمامی گفتگوها، تأثیر بافت را لحاظ خواهیم کرد. بنابراین سعی میکنیم در ادای پارهگفتارها، تأثیر این عامل را بطور دقیق بررسی کنیم.
بنا بر شواهد، به نظر میرسد که در گفتگوی میان گویشوران کشورمان بسیاری از پیشنهادها، دعوتها، درخواستها و … که ارائه میشود تنها حالت تعارف دارد. بنابراین بسیاری از این درخواستها بیپایه و اساس بوده و پاسخ منفی شنونده بیدرنگ پذیرفته میشود. به عبارتی گوینده از قبل منتظر شنیدن پاسخ منفی از سوی شنونده است. در این شرایط، شنیدن پاسخ منفی برای گوینده به حالت مطلوب تبدیل میشود. به این پیشنهاد و پاسخ توجه کنید:
3- الف) واست برنج بریزم.
ب) نه ممنون دیگه اصلأ جا ندارم.
مثال فوق، نمونهای از گفتگوی میان دو هماتاقی موقع صرف شام است. در این مثال، پیشنهاد شخص (الف) در شرایطی است که وی برای بار دوم ظرف غذایش را از برنج پر میکند و در واقع چیزی در ته قابلمه برای شخص (ب) باقی نمیماند.
برای نمونهای دیگر به مثال زیر توجه فرمایید.
4- الف) ممد [محمد] رانی میخوری؟
ب) نوش جونت.
این گفتگو در شرایطی تولید میشود که گوینده دارد بطری آب میوه را سر میکشد.
مثال زیر شاید بارزترین نمونه برای نشان دادن تعارف بیمورد باشد.
5- الف) بفرما.
ب) قربونت. نوش جان.
این گفتگو در شرایطی رخ میدهد که فرد (الف) یک عدد نوشابهی خانواده خریداری کرده و در حال ورود به اتاق است. به نظر میرسد که در چنین شرایطی شنونده (شخص ب) بر حسب طرحوارهی ذهنی خاص آن موقعیت چنین پاسخ قالبی و از پیش آماده را ارائه میکند. معلوم نیست اگر شنونده پس از اظهار تشکر بخواهد نوشابه را از گوینده بگیرد آنگاه معلوم نیست که چه اتفاقی میافتد. احتمالأ به سادگی آن را نخواهد داد. با این حال این مثال و مثالهای بسیاری از این دست را میتوان به وضوح در میان گویشوران ایرانی مشاهده کرد.
به نظر نگارنده در چنین شرایطی اغلب مشاهده میشود که شنونده علیرغم میل باطنی خود، برای اینکه باعث سرشکستگی گوینده نشود با عبارتی تعارفی پاسخ وی را میدهد. علت این مسأله را باید در مسائل فرهنگی جستجو کرد چرا که تعارفی بودن همواره در فرهنگ ایرانی جایگاه خاصی دارد. تا آنجا که در ارتباطات فرهنگی با سایر کشورها این مسأله گاه به عنوان مسألهای عجیب تلقی میشود. البته ذکر این نکته ضروریست که برخی از اقوام و جوامع زبانی در کشورمان در هنگام سخن گفتن کاملأ رک و بدون تعارف صحبت میکنند و از سوی سایر جوامع زبانی کشور، شیوهی گفتگو و به خصوص پاسخدهی آنها گستاخی و بیادبی تلقی میشود در حالی که این گروه بدون هیچ سوء تفاهمی که دال بر بیادبی و یا گستاخی باشد با اعضای گروه خود گفتگو میکنند. البته عدهای نیز پاسخ صریح را نشانهای از قدرت و شجاعت خود تلقی
میکنند. در مقابل عدهای هستند که دادن پاسخ غیرصریح را نه تنها دلیلی بر ترس نمیدانند بلکه آن را حمل بر ادب و تواضع خود میدانند. گفتنیست مسألهی تعارف و غیرصریح بودن در برخی از جوامع همواره وجود داشته و نسل به نسل از والدین به فرزندانشان منتقل میشود. ولی این مسأله که آیا غیرصریح بودن از یک طرف و تعارفی بودن از طرف دیگر، کاملا ثابت است و یا اینکه در شرایط مختلف دستخوش تغییر میشود مسالهای است که در این پژوهش به دنبال بررسی آن نیز هستیم. اما نباید فراموش کرد که به نظر میرسد در تعامل کلامی میان گویشوران کشورمان، آنچه که طبیعی و پذیرفتی قلمداد میشود رفتاریست که در میانههای طیف قرار میگیرد یعنی رفتاری که نه کاملاً نشان از رک و صریح بودن مخاطب باشد و نه رفتاری که نشان از تعارفی بودن بیش از حد او باشد چرا که گرایش به سوی هر یک از این دو عامل در دو سوی طیف میتواند از سوی سایر گویشوران جامعهی زبانی به عنوان مفهومی خلاف آنچه گوینده در ذهن دارد تلقی شود. همانطور که گفته شد تعارفی و غیرصریح بودن افراطی گاه به عنوان چاپلوسی، محافظهکاری و دورویی و حتی ترس مخاطب قلمداد میشود و در مقابل تلقیای که از رک و صریح بودن شخص میشود نیز گاه دال بر جسور بودن، گستاخی و بیاحترامی وی است. با توجه به نکات کلی و سربستهای که گفته شد ممکن است این سؤال مطرح شود که بر چه اساسی گفته میشود که مردمان کشور خودمان، مردمانی تعارفی هستند. در پاسخ به این سؤال ذکر چند نکته لازم بنظر میرسد؛ نخست آنکه هنگامی که گفته میشود ایرانیها مردمانی تعارفی هستند منظور از این گفته، همهی مردم ایران نیستند بلکه منظور اکثریت آنهاست. کمااینکه وقتی گفته میشود اکثریت آمریکاییها آدمهایی رک و صریح هستند، منظور همهی آنها نیست چرا که حتی میتوان در آن جامعه نیز آدمهایی کاملأ تعارفی و غیرصریح را نیز یافت. مسألهی دیگری که نشان از تعارفی و غیرصریح بودن ایرانیها دارد واکنشیست که گویشوران سایر کشورها (کسانی که در حال و هوای فرهنگ دیگری رشد و نمو یافتهاند) در مقابل شیوهی پاسخگویی ایرانیان از خود نشان میدهند . نشانهی دیگر میتواند تجربهی خود ما از زندگی و تعامل کلامی با بسیاری از دوستان، آشنایان، افراد ناشناس و الی آخر باشد که به وفور شاهد کاربرد ساختارهای غیرصریح و تعارفی هستیم. گفتنیست برخی از افراد پاسخ صریح را نشان از صداقت و روراستی مخاطب خود میدانند که البته این مسأله را میتوان در حوزهی روانشناسی زبان بررسی کرد که در این پژوهش شرح آن نمیگنجد. به نظر میرسد که پاسخ صریح و رک، اغلب از سوی کسانی ارائه میشود که رابطهی صمیمی و یا بهتر است بگوییم نزدیکی با گوینده ندارند بنابراین برای خود محدودیتی در پاسخگویی تعیین نمیکنند.
در این پژوهش با بررسی ساختار پاسخهای منفی افراد شرکت کننده در تعامل کلامی، میزان صراحت در گفتگو میان گویشوران ایرانی را نیز از دیدگاه تحلیل گفتمان بررسی خواهیم کرد.
یکی از مواردی که در گفتگو مورد توجه است، توانایی افراد برای ادامهی گفتگو است. در پیشینهی تحقیق به این مسأله اشاره میشود که با توجه به اصول چهارگانهی گرایس یکی از این اصول که امکان تعامل کلامی و ادامهی آن را در میان گویشوران فراهم میکند اصل کیفیت است؛ بر اساس این اصل گویشوران باید آنچه را که از واقعیتش اطمینان ندارند بر زبان نیاورند نیز بایستی در گفتگو حقیقت را بگویند. گفتنیست گاهی اوقات گویشور به دلایلی این اصل را نقض میکند و یا در رعایت آن سهل انگاری میکند. نقض این اصل هنگامیست که طرفین گفتگو عامدانه خلاف واقع سخن میگویند و یا اینکه واقعیت را از هم پوشیده نگه میدارند. اما گاهی طرفین گفتگو ناخواسته به دلایلی نظیر دانش سطحی این اصل را پشت گوش میاندازند. نقض حقیقت میتواند شامل: پوشیده نگهداشتن واقعیت از مخاطب به دلیل بحث رقابت، محرمانه بودن مسأله، شخصی بودن مسأله، امکان واکنش پرخطر از سوی مخاطب، ترس از سرزنش و مجازات شدن، امکان عدم پذیرش واقعیت از سوی مخاطب، ادب و حفظ وجههی مخاطب و الی آخر باشد. مورد آخر یعنی بحث ادب و حفظ وجههی مخاطب میتواند یکی از مهمترین دلایل نقض اصل کیفیت و بنابراین عدم بیان حقیقت باشد. اصل دیگر گرایس که با موضوع بحث ارتباط مییابد، اصل شیوهی بیان است. بر اساس این اصل، طرفین گفتگو باید صریح، شفاف و بدون ابهام سخن بگویند در حالی که در بیان غیرصریح شاهد نقض این اصل هستیم. برای نمونه میتوان به درخواستهایی اشاره کرد که هنگام بیان آنها از ساخت خبری و یا پرسشی برای بیان کارکرد امری استفاده میشود. همچنین میتوان به پاسخهایی اشاره کرد که اغلب با نشانههای شک و تردید نظیر سکوت کردن، منّ و منّ کردن همراه هستند و همگی نشان از منفی بودن پاسخ هستند. در این پژوهش ساختار پاسخهای منفی تحلیل خواهد شد.
لازم به ذکر است که متقاعد کنندگی پاسخ شنونده را باید مسألهای نسبی تلقی کرد. میزان متقاعد شدن گوینده را میتوان بر اساس واکنش بعدی او سنجید. البته گاهی اوقات گوینده مدام پاپی میشود و اصرار میورزد، در چنین شرایطی پاسخ شنونده میتواند با قطع ارتباط، تظاهر به انجام کاری دیگر و یا نشانههای غیرکلامی همراه باشد که در فصل چهارم (تحلیل داده) به تفصیل دربارهی انواع آن بحث شده است.
گاهی نیز عکس حالت فوق اتفاق میافتد. به این معنی که گوینده (درخواست کننده) از پاسخ منفی شنونده متقاعد شده و واکنش تأیید را نشان میدهد. با این حال خود شنونده (پاسخ دهنده) احساس میکند که گفتههایش کاملأ متقاعد کننده نبوده و یا اینکه میخواهد کاملأ از متقاعد شدن مخاطبش اطمینان حاصل نماید. در اینصورت است که شنونده در دفاع از پاسخ منفی خود بیش از حد نیاز سخن میگوید.
در بررسی ساختار پاسخهای منفی، کارکرد هر چهار شاخهی اصلی زبانشناسی (آواشناسی- واجشناسی، صرف، نحو و معناشناسی) قابل مشاهده است. گاهی شنونده پاسخ منفی خود را به صورت سکوت در مقابل درخواست گوینده نشان میدهد که از نظر معناشناسان، سکوت دارای مفهوم خاصی است. همچنین گاهی واکنش منفی شنونده در مقابل رفتار و گفتار مخاطب با تولید یک آوا بیان میشود. گاه شنونده یا مخاطب، واکنش منفی خود را با ادای یک کلمه و یا یک جمله بیان میکند.
متقاعد نشدن مخاطب نیز به صور متفاوتی نمایان میشود برای مثال همپوشی میان گفتهها خود نشانهای از دلخوری طرفین سخن است (ضیاءحسینی 1391: 73). با این حال در بحث متقاعد کننده بودن پاسخها، پیشتر اشاره شد که گوینده ممکن است از پاسخ شنونده ذاتأ متقاعد نشده باشد اما تظاهر به
متقاعد شدن نماید. این امر میتواند دلایلی بهشرح زیر داشته باشد:
الف) شنونده آدم یکدنده و لجبازی است. گوینده میداند که اصرار بینتیجه است حتی در شرایطی که گفتهی شنونده غیرمنطقی و اشتباه باشد.
ب) گوینده متوجه میشود که ادامه دادن بحث ممکن است باعث ایجاد نگرانی، بحث و جدل و یا درگیری شود.
پ) گوینده در موقعیت پایینتری نسبت به شنونده قرار دارد. برای مثال گفتگویی را تصور کنید که گوینده کارمند و شنونده مدیر باشد یا گوینده دانشجو و شنونده استاد باشد.
ت) گوینده از عنصر گذشت و بردباری بهره میگیرد.
ث) گوینده با توجه به شناختی که از شنونده دارد میداند که شنونده شخصیتی رک، صریح و بیتعارف دارد. بنابراین پیگیری سخن خود را بیحاصل میداند.
با توجه به اهميت و جايگاهي كه پاسخهاي منفي در اين پژوهش دارند در ادامه پيرامون انواع اين پاسخها و ساختار آنها مطالبي را ارئه خواهيم نمود.
بهطور کلی، آنچه که گویشور از میان گزارههای متفاوت ذهنیاش برای اشاره به یک اتفاق انتخاب و تولید میکند، نمونهای از یک پارهگفتار در زبان است. پاسخها نیز یکی از انواع پارهگفتارهایی هستند که در اغلب زبانها کاربرد مییابند. پاسخهایی که در مقابل درخواست، دعوت، پیشنهاد، اظهارنظر، انجام عمل فردی و الیآخر وجود دارد، میتواند مثبت، منفی یا نشان از بیطرفی مخاطب باشد. هر یک از انواع پاسخهای منفی و مثبت افراد میتواند الف. متقاعد کننده باشند یا غیرمتقاعد کننده و ب. صریح باشد یا
غیر صریح. آنچه که در واقع متقاعد کننده بودن یا نبودن پاسخها را تعیین مینماید در واقع واکنش بعدی گوینده در جفت همجوار بعدی است. برای درک بهتر مطلب به هر یک از انواع پاسخهای رایج در زبان فارسی دقت فرمایید:
6) مثبت متقاعد کننده و صریح:
الف- رادیو رو خاموش کنم؟
ب- آره، ممنون، خاموشش کن.
(فرد الف رادیو را خاموش میکند.)
7) مثبت متقاعد کننده و غیرصریح:
الف- غذا رو گرم کنم؟
ب- قربون دست خیلی گشنمه.
(فرد الف زیر گاز را روشن میکند.)
در بررسی پاسخهای منفی متقاعد کننده، گویشور گاه فقط از یک شیوه بهره میگیرد اما گاهی دست به ترکیبی از شیوههای مختلف میزند که میتواند نشان از موارد زیر باشد: فرهنگی که شخص در آن رشد کرده، صداقت در گفتار، اصرار بیش از حد مخاطب و متقاعد نشدن وی با چند کلمه و تلاش برای متقاعد کردن کامل مخاطب.
در ادامه ساختار پاسخهای منفی متقاعد کننده را بررسی خواهیم کرد. پاسخهای منفی که شنونده در گفتگوی خود با گوینده مطرح میکند میتواند به صورت موارد زیر باشد:
الف. گاه پاسخ منفی با سکوت همراه است. حالتی را تصور کنید که در آن کودکی از مادرش انجام کاری را درخواست میکند. اگر پاسخ مادر در مقابل این درخواست منفی باشد، ممکن است در ابتدا با بیان دلیل، هشدار و الی آخر همراه باشد اما اغلب پیش میآید که در مراحل بعد شاهد سکوت مادر و عدم پاسخ او هستیم. این مثال میتواند نمونهای از حالتی باشد که در آن سکوت نه تنها نشان از رضایت و یا به عبارتی موافقت ضمنی نیست بلکه برعکس نشان از مخالفت طرف سخن است و میتواند اینگونه تعبیر شود که دیگر نیازی به پاسخ نمیبینم. به عبارتی نشان میدهد که نظر گوینده قطعی است و به هیچ وجه قابل برگشت نیست. البته گاهی اوقات هنگامی که شنونده (در این مثال کودک) نیز اگر بر درخواست خود اصرار
نماید آنگاه شاهد پاسخی همراه با یک شرط از سوی گوینده (در این مثال مادر) هستیم. که خود نوعی از پاسخ منفی شرطی تلقی میشود. این درخواست و پاسخ را میتوانید در گفتگوی زیر مشاهده کنید:
8- الف)کودک: مامان میذاری عصر برم خونهی علی اینا؟
ب) مادر: مامان جون همین دیروز اونجا بودی.
الف) کودک: آخه میخوام با علی گرگم به هوا بازی کنیم.
ب) مادر: مگه نگفتی خانمتون تکلیف داده. امروز بشین اونو انجام بده یه روز دیگه خودم میبرمت خونشون.
الف) کودک: مامان جون تورو خدا بذار امروز برم!
ب) مادر: (جوابی نمیدهد و سکوت میکند.)
الف) کودک: مامان، مامان تورو خدا!
ب) مادر: باشه اگه همهی تکلیفتو امروز مرتب انجام بدی میبرمت.
شاید گفته شود که پاسخ آخر از سوی مادر در واقع نشان از پذیرش درخواست است و نه رد آن اما باید خاطر نشان کرد که مشاهده شده اکثر پاسخهایی که به یک درخواست داده میشود اگر با جملهای شرطی همراه باشد به عنوان یک پاسخ منفی تلقی میشود که در مقطعی خاص بصورت مثبت نمایان میشود. چرا که این شرطی است که مادر میداند فرزندش از عهدهی برآورده کردن آن برنمیآید. در چنین مواقعی اغلب شنونده یا شرط گوینده را فراموش میکند (در مورد کودکان)، یا خود را به تغافل میزند (در مورد بزرگسالان)، یا با تکرار شرط، به تخطی گوینده از شرط خود اشاره میکند (در مورد بزرگسالان).
ب. یکی دیگر از مواردی که نشان از منفی بودن پاسخ شنونده است و باور رایج در میان اکثر گویشوران زبان را نقض میکند، لبخند است. اکثریت مردم بر این باورند که لبخند، در حکم چراغ سبزیست که نشان از رضایت نسبی و ضمنی مخاطب دارد اما در این پژوهش ما به مواردی بر میخوریم که در آنها لبخند نشان از مخالفت ضمنی گوینده دارد. (گفتنیست نشانهی غیرکلامی نیشخند، که در اکثر موارد معانی نظیر تمسخر و واکنش منفی دارد. اگر همزمان با دمش هوای حنجره همراه باشد میتواند معنی حسرت و افسوس را نیز داشته باشد.). نشانهی غیرکلامی لبخند در معنی مخالفت، میتواند دلیلی بر رعایت اصل ادب نیز باشد. برای نمونه دانشجویی را تصور کنید که علیرغم مخالفت با دیدگاه استادش، هنگامی که از او خواسته میشود که مقالهاش را تا پایان هفته تحویل دهد بجای بحث و مخالفت صریح، با لبخندی حاکی از
دشوار بودن درخواست، مخالفت ضمنی خود را نشان میدهد. البته گفتنیست گاهی نشانههای غیرکلامی و حتی کلامی در تعامل ارتباطی میان طرفین درگیر در گفتگو به صور متفاوت و گاه متضاد با هم فهمیده میشود. آنچه در این بحث اهمیت مییابد، بررسی معنی نشانهی غیرکلامی «لبخند» از دیدگاه کاربردشناسی است. یعنی بررسی معنی مورد نظر گوینده. جهت دسترسی به این مهم به عواملی نظیر بافت گفتگو، فاصلهی موجود میان گوینده و شنونده، موضوع گفتگو، هدف، مکان ، زمان گفتگو و مواردی از این دست بایستی توجه کرد در غیر اینصورت، بحث سوء تفاهم مطرح میشود.
ت. گاه پاسخ منفی که شنونده در مقابل درخواست، پیشنهاد، دعوت، دیدگاه وعملکرد مخاطب از خود بروز میدهد ممکن است از آن جهت منفی باشد که شرایط و امکانات برآورده شدن آن وجود ندارد نه اینکه خود شنونده مایل به انجام آن نباشد. تصور کنید هنگامی که دو تن از دوستان من در اتاق پیرامون مسائل رشتهی خود بحث و تبادل نظر میکردند به یکباره یکی از آنها ایدهی ترجمهی کتابی صد و بیست صفحه ای را که سراغ داشت با همکاری یکدیگر مطرح کرد اما شنونده ضمن استقبال از ایدهی دوستش به شرایطی نظیر نداشتن وقت کافی، نداشتن سررشته در امر ترجمه و ناتوانی در چاپ آن اشاره کرد که در نهایت به توافق هر دو بر دشواری این مسیر و ناتوانی در انجام آن کار همراه شد.
ث) پاسخهای منفی همچنین ممکن است به صورتهای زیر نیز نمایان شود:
عوض کردن بحث، سعی در تمام کردن بحث، تظاهر به انجام کاری مهمتر، پرسش پیرامون مسألهی مورد بحث یا مسألهای دیگر و تکرار گفتهی مخاطب.
2.1. پیشینهی تحقیق
از آنجایی که در این پژوهش به بررسی ساختار زبانی پارهگفتارها و همچنین تأثیر عوامل اجتماعی، عوامل فرهنگی و بافت موقعیتی بر شگلگیری آنها میپردازیم، از این رو سعی میکنیم به تحقیقاتی که در این زمینهها نوشته شده نگاهی اجمالی داشته باشیم. فرکلاف (1387) میگوید تحلیل کلام به عنوان روشی برای تحلیل متن بر خلاف روشهای زبانشناختی صرفأ با عناصر نحوی جمله سروکار ندارد، بلکه فراتر از آن
به عوامل بیرون از متن یعنی بافت موقعیتی، فرهنگی و اجتماعی میپردازد. وندایک (1382) بر این باور است که گفتمان یا کلام را نمیتوان جدا از بافت مورد مطالعه قرار داد. همچنین میبایست فضا، شرکتکنندگان، نقشهای اجتماعی و ارتباطی آنها، اهداف، هنجارها و ساختارهای نهادین مورد مطالعهی دقیق قرار گیرد. بر همین سیاق جهت پیشبرد روش تحلیل گفتمان و عملیاتی کردن آن در موضوعات فرهنگی و اجتماعی و بررسی متن در چارچوب بافت، سه مرحلهی توصیف متن، تفسیر رابطهی بین متن و تعامل و نهایتأ تبیین رابطهی بین تعامل و بافت اجتماعی باید صورت پذیرد. هلیدی (2004) دربارهی اهمیت نقش زبانی میگوید که ساخت زبان بیشتر متکی بر نقش عناصر زبانی است تا صورت آنها . براون و یول (1983) به این نکته اشاره میکنند که تحلیل کلام لزومأ مطالعهی زبان در شکل کاربردی آن است. بنابراین تحلیل کلام تنها نمیتواند محدود به بررسی صورتهای زبانی فارغ از اهداف و کارکردهایی باشد که در زندگی انسانها اهمیّت دارد. یول (1996) هنگام بحث دربارهی تحلیل کلام نخست به این موضوع اشاره میکند که این حوزه دارای سه کارکرد تعاملی، متنی و اندیشگانی است؛ بررسی دقیق کارکرد تعاملی در حوزهی کاربردشناسی امکان شرح و تبیین مییابد. این کارکرد به مطالعهی معنی مورد نظر گوینده میپردازد و به عواملی نظیر بافت، همبافت، ارجاع، استلزام، پیشانگاشت و استنتاج میپردازد. کارکرد متنی، به بررسی عواملی نظیر انسجام درونمتنی و برونمتنیای اشاره میکند که موجب خوش ساختی متن میشوند و خلاصه اینکه، کارکرد اندیشگانی به بازنمایی باورها و شیوهی تفکر گویشوران زبان (که لاجرم ریشه در فرهنگ آنها دارد) و نمود این عناصر در کلام آنها میپردازد. وی همچنین الگوهایی را که در زبان انگلیسی با جوابهای منفی همراه است، به صورت مجموعهای از عناصر اختیاری مطرح میکند که شامل موارد ذیل است: تأخیر/تعلل، بیان شک، مقدمهچینی، تصدیق ظاهری، عذرخواهی، بیان علت، غیر شخصی کردن مسأله، توسل به درک طرف مقابل، بهکار بردن تلطیف کنندهها و غیره. به مثال زیرتوجه کنید:
9- الف) سیدنی: با این حساب فکر میکنم، پزشکان متخصص پا کارشان معالجهی بیماریهای دست باشد.
ب) جولی: هوم، خُب، آن بیرون، اونا آنها اغلب کارشان معالجهی پای مردمه.
جولی نمیتواند این سخن را بپذیرد که پزشکان متخصص پا، کارشان معالجهی بیماریهای دست است. از سوی دیگر وی به هر دلیلی حاضر نیست به صورت صریح، پاسخ منفی خود را ارائه نماید. بنابراین پاسخ جولی، ابتدا نشانهی درنگ (هوم) دارد. وی همچنین از نشانهی مقدمهچینی (خُب)، نشانهی غیرشخصی کردن مسأله (آن بیرون) و تلطیف کنندهی «اغلب» برای کاستن از میزان مخالفت خود با سیدنی بهره میگیرد. گفتنیست، تکرار لکنتآمیز «اونا آنها» نشان از این واقعیت دارد که تصحیح گفتهی مخاطب برای او کار دشواریست.
هلیدی و حسن (1976) در خصوص انسجام درونمتنی به پنج گونه از پیوندها نظیر: ارجاع، جایگزینی، حذف به قرینه، ربط و پیوند واژگانی اشاره میکنند. آنها همچنین دو نوع پیوند واژگانی را از هم متمایز میکنند؛ تکرار و باهمآیی. رنکما (1993)، «نقش» را هدف و تأثیر کلام در موقعیتی خاص میداند. هایمز (1962) در بررسی ملاکهای نقشی متن، با معرفی مجموعهای از عوامل نشان میدهد که هر یک از این
عوامل یا ترکیبی از آنها چگونه در بررسی مفهوم نقش مؤثر است. در زیر چند مورد از این عوامل ذکر شده است: موقعیت، شرکت کنندگان، هدف، ابزار گفتگو و هنجارها. صفوی (1382) در بررسی معانی فرهنگی- اجتماعی به این نکته اشاره میکند که دانش دایرةالمعارفی یا برونزبانی ما نیز میتواند در درک معانی خاصی دخیل باشد؛ مانند کاربرد لفظ «یاعلی» هنگامی که نیاز به همت و توان احساس شود. سیدنل (2009) میگوید که مردم بر اساس هنجارهای فرهنگی- اجتماعی خاص خود، هنگام صحبت کردن از عوامل غیرکلامی و آوایی خاصی بهره میگیرند. به عبارتی میتوان گفت که آنها در بافتهای کاملأ متفاوتی گفتگو میکنند. در مقابل لوینسون (2006) و شگلاف (2006) بر این باورند که انسانها هنگام گفتگو با یکدیگر در هر جایی با مشکلات مشابهی مواجه میشوند و برای مرتفع نمودن آنها از تواناییهای مشابهی نیز بهره میگیرند. توانایی که به آنها این اجازه را میدهد تا متوجه مقاصد مخاطب خود شوند. گرایس (1975) اصولی را مطرح میکند که به اعتقاد وی رعایت آنها از سوی طرفین گفتگو منجر به درک متقابل سخنان یکدیگر میشود. ضیاء حسینی (1391)، از عنوان «سخن» برای اشاره به مفهوم کلام یا گفتمان بهره میگیرد. وی بر این باور است که سخن، شامل چهار عنصر کلی است: الف. متن؛ این عنصر شامل واژهها، الگوهای دستوری و نشانههای انسجامی است؛ ب. طرفین سخن، که با همکاری آنها متن تولید میشود؛ ج.
بستری که متن در آن واقع شده و بافت متن را تشکیل میدهد و د. عوامل فرهنگی- اجتماعی و سیاسی جامعهی زبانی که بر تعامل ارتباطی میان طرفین سخن تأثیر گذارند. تراپس- لوماکس (2006) دربارهی متن میگوید که متن صورت مذاکرات یک رویداد سخن است، یعنی مجموعه ویژگیهای زبانی که طرفین سخن در راستای خلق یک رویداد سخن تولید میکنند.
3.1. چارچوب تحقیق
پس از گردآوری دادهها آنها را به کمک نظریهی مطرح شده از سوی یول (1996)، هلیدی و حسن (1976)، یول و براون (1983) و هایمز (1962) بررسی میکنیم. از دیدگاه یول به بررسی الگویی میپردازیم که هنگام ارائهی پاسخهای منفی/ غیرمرجح در زبان انگلیسی اغلب مشاهده میشود. آنگاه الگوی مورد نظر را در مورد دادههایی که گردآوری کردهایم به محک آزمایش میزنیم. با استفاده از الگوی پیشنهادی هلیدی و حسن و همچنین یول و براون به بررسی ملاکهای صوری متن گفتاری میپردازیم و مفاهیمی نظیر پیشانگاشت/ پیشفرض، استنتاج و … را بررسی میکنیم و نهایتأ به کمک الگوی هایمز ملاکهای نقشی و بافتی
متن گفتاری را مطالعه خواهیم کرد؛ ملاکهایی که به کمک آنها نقش کلام (تأثیر و هدف آن در موقعیتی خاص) و تأثیر بافت را بررسی خواهیم کرد. اکنون برای بررسی ساختار پاسخ منفی با توجه به چارچوب مورد نظر پژوهش به نمونهای از تعامل کلامی درخواست و پاسخ که در زیر آمده توجه فرمایید:
10- الف) خداییش پاشو عصر بریم صادقیه یه دور بزنیم. خوش میگذره!
ب) دور بزنیم؟ باور کن دوس داشتم باهات بیام ولی این گزارشو باید تا فردا واسه برادرم آماده کنم.
الف) باشه هر جور که راحتی.
مثال فوق، نمونهای از گفتگوی میان دو هماتاقی کردیزبان پسر، دانشجوی کارشناسی ارشد، 25 ساله در روز جمعه است. در این گفتگو، نخست شاهد ارائهی درخواستی از سوی شخص (الف) هستیم که شخص (ب) به هر دلیلی حاضر به برآورده کردن آن نیست. همانطور که میبینیم در این مثال، پاسخ منفی شخص (ب)، غیر مستقیم است. چرا که پاسخ مستقیم وی میتوانست مثلأ اینگونه باشد: «نه نمیتونم، ببخشید.». نکتهی دیگر اینکه علت متقاعدکننده بودن پاسخ را میتوان در جملهی آخر یعنی واکنش گوینده به پاسخ منفی شنونده مشاهده کرد. پاسخ منفی شخص (ب) را با توجه به الگوی پیشنهادی یول (1996) بررسی میکنیم. در این مثال، ادای جملهی پرسشی «دور بزنیم؟» با حالت سؤالی نشان از شک و تردید شنونده دارد. این سؤال میتواند به گونهای بیارتباط بودن درخواست را با شرایطی که گوینده و شنونده در آن قرار دارند مطرح کند. در چنین شرایطی، افراد با توجه به شرایط فرهنگی که در آن رشد و نمو یافتهاند گاه از نشانههای غیرکلامی خاصی نظیر حرکت سر به طرفین، لبخند، نیشخند و یا عباراتی نظیر: «تو دیگه کی هستی»، «چی میگی بابا»، «چه بیکاری هستی تو»، «چه حوصلهای داری» و غیره بهره میگیرند که همگی بر نامناسب بودن شرایط برای چنین درخواستی تأکید دارد. اما در این مورد با توجه به گفتههای بعدی شنونده بایستی گفت که اینگونه نیست؛ عبارت «باور کن» نشان از احساس درونی و حالت عاطفی شنونده دارد. وی بدین وسیله میخواهد عنصر صداقت را در گفتارش نشان دهد. عبارت «دوس داشتم باهات بیام» نشان از تصدیق سخن گوینده و نیز هم جهت بودن اظهار نظر گوینده و شنونده در آن لحظه دارد و جملهی آخر یعنی «این گزارشو باید تا فردا واسه برادرم آماده کنم» بهانهای است که شنونده به کمک آن از پذیرفتن درخواست گوینده سرباز میزند. از دیدگاه یول و براون (1983)، در این مثال، از لحاظ پیشانگاشت گوینده با گفتن «برادرم» فرض را بر آن میگذارد که شنونده میداند او برادر دارد. از لحاظ استلزام بایستی گفت که لازمهی آماده کردن گزارش در اتاق ماندن و به صادقیه نرفتن است. بر اساس اصل استنتاج، چون شنونده باید تا فردا گزارش را آماده کند بنابراین گوینده به این نتیجه میرسد که شنونده قادر به آمدن نیست. بر اساس الگوی پیشنهادی هلیدی و حسن (1976) در بررسی ملاکهای صوری متن گفتاری میتوان به ارجاع شناسهی «-َم» در «دوس داشتم» به شنونده و ضمیر پیبستی«-َت» در «باهات» به گویندهی درخواست اشاره کرد. کلمهی «ولی» به عنوان عنصر ربط نشان از انسجام درون متنی یعنی پیوند میان جملات پیش و پس از آن دارد. «این گزارش» در واقع به گزارشی اشاره میکند که برای طرفین مکالمه آشنا است نیز قید «فردا» به زمانی اشاره دارد که در آن بافت مشخص است. به کمک الگوی هایمز (1962)، به بررسی مفهوم نقش در این پاسخ میپردازیم. بایستی گفت که در پاسخ شخص (ب)، میتوان پاسخ منفی او را با توجه به عناصری نظیر: گوینده، شنونده، زمان، مکان، هنجارها و غیره تعیین کرد.
4.1. پرسش و فرضیه
برخی از افراد با توجه به پیشینهی فرهنگی و زبان مادری خود، پاسخ منفی را به صورت کاملأ مستقیم و برخی دیگر به صورت غیرمستقیم ارائه میکنند. گفتنیست پاسخهای منفی صریح یا مستقیم، گاه در جوامع زبانی دیگر نه تنها متقاعدکننده نیست بلکه میتواند نشان از جسارت، زیادهگویی و فخر فروشی مخاطب باشد. در پاسخهای منفی مستقیم، شنونده توجیهی برای متقاعدکردن گوینده نمیبیند اما پاسخ او گاهی برای رعایت اصل ادب با عبارتهای تشکرآمیز و نیز عذرخواهی همراه است. با این حال، کسانی که درصددند تا پاسخ غیرمستقیم آنها به نحوی موجب متقاعد شدن نسبی مخاطب شود برای این کار علاوه بر بهکارگیری عبارتهای تشکرآمیز، مانند: «میل ندارم، ممنون» که در پاسخ به دعوت گوینده برای نوشیدن چای داده میشود و بیان عذرخواهی پس از ارائهی پاسخ منفی، نظیر: «خودکار ندارم شرمنده» که در پاسخ به درخواست برای خودکار ارائه میشود، اغلب از راهبردهای ذیل نیز استفاده میکنند: الف) علت پاسخ منفی خود را بیان میکنند، مثلأ: «خیلی خستم» یا «بدجوری سرما خوردم»؛ ب) وعده میدهند، مثلاً: «فردا بعدازظهر میتونم باهات بیام»، «اگه کارامو زود تموم کنم واست درستش میکنم»؛ پ) به سخنان دیگران که در میان افراد جامعه دارای ارزش است، استناد میکنند. مثلأ: «دکتر گفته نباید بعد از شام چای بخورم» ت) به مقدسات سوگند میخورند. مثلأ: «به خدا نمیتونم»، «خدا گواهه اصلأ دیگه یه لقمم جا ندارم»؛ ث) به شواهد و مدارک متقن استناد میکنند. مثلاً: «امروز استخر نیس خودم اومدنی دیدم زده بود روزهای فرد»؛ ج) به ارائهی موارد خاصی میپردازند که گوینده با شنیدن آنها چارهای جز پذیرش پاسخ منفی شنونده ندارد. مثلأ: «شرمنده فردا نمیتونم آخه قراره با همسرم بریم بیرون»، «باور کن خیلی دوس داشتم باهاتون بیام ولی خودت میدونی این دیسک کمر کار دستم میده» و الی آخر.
با در نظر گرفتن این موارد، در این پژوهش میخواهیم به پرسشهای زیر پاسخ دهیم:
1) پاسخهای منفی از سوی دانشجویان پسر دارای تحصیلات دانشگاهی، با در نظر گرفتن زبان مادری گویشوران چگونه ساختاری دارد؟
2) آزمودنیها پاسخهای منفی خود را برای اینکه متقاعدکننده باشد، چگونه ارائه میکنند؟
با توجه به دو پرسش مطرح شده، فرض ما بر این است که:
1) پاسخ منفی به صورت کاملاً غیرمستقیم/ غیرصریح ارائه میشود.
2) کسانی که به درخواست، دعوت، پیشنهاد، اظهار نظر و انجام عمل مخاطب پاسخ منفی غیرمستقیم میدهند، این کار را با ذکر علت انجام میدهند.
5.1. روش انجام تحقیق
از آنجایی که پژوهش حاضر از نوع توصیفی- تحلیلی است بنابراین در انجام آن سعی میکنیم تا حد ممکن از شیوههای مصاحبه حضوری و ثبت دادهها استفاده کنیم؛ بدین ترتیب که گاه محقق خود وارد تعامل کلامی با آزمودنیها خواهد شد و با توجه به بافت موقعیتی، تعمدأ پرسشهایی را مطرح میکند که حدس میزند در بیشتر موارد با پاسخ منفی از سوی مخاطب همراه است و با این روش سعی میکند که داده جمعآوری نماید. در این پژوهش آزمودنیهای ما همگی دانشجویان پسر دانشکدهی ادبیات و زبانهای خارجی یا دانشجویان پسر ساکن خوابگاه هستند. همچنین در روش ضبط و ثبت دادهها محقق به تعامل کلامی آزمودنیها دقت کرده وپاسخ/های منفی و متقاعدکنندهی آنها را ثبت نموده و مورد تجزیه و تحلیل قرار میدهد. تعیین چارچوبی که حاکی از متقاعد شدن نسبی گوینده باشد در اولویت کار این تحقیق است؛ به نظر نگارنده در بیشتر موارد نشانههای حاکی از متقاعد شدن نسبی مخاطب میتواند بصورت تأیید صریح یا ضمنی مخاطب، استفاده از نشانههای غیرکلامی نظیر: سکوت، لبخند، حرکت سر به طرف پایین، رو هم نهادن مشخص پلکها و همچنین با پایان یافتن بحث همراه باشد.
از میان مختصات و عناصر بافتی متعددی که به گوینده و شنونده کمک خواهد کرد تا به نقش و کاربرد واقعی پارهگفت مخاطب دست یابند، با توجه به اهمیت مسأله تنها مختصههای گوینده، شنونده، مکان، موضوع و افراد حاضر در گفتگو (در صورت وجود) لحاظ شدهاند. لذا سایر عواملی که از سوی زبانشناسان و صاحبنظران مطرح شده، در پیشینهی تحقیق گنجانده شده است اما در تحلیل دادهها لحاظ نشدهاند.
نبایستی فراموش کرد که علاوه بر موارد فوق، عوامل اجتماعی نظیر شغل، مذهب، طبقهی اجتماعی، قومیت و عوامل روانشناختی مانند تیپ شخصیتی و حالات روحی و روانی افراد بر شیوهی پاسخگویی آنها مؤثر خواهد بود اما بررسی این عوامل در حیطهی پژوهش ما نمیگنجد.
در این پژوهش گفتگوی میان گویشوران کردیزبان با یکدیگر، گویشوران فارسیزبان با یکدیگر و گفتگوی میان گویشوران کردیزبان با گویشوران فارسیزبان به مدت سه ماه (نیمسال اول سال 1392) گردآوری شده است.
گفتگوها در داخل اتاق خوابگاه شهید همت (اتاقی که خود پژوهشگر ساکن آن بوده است)، محیط خوابگاه، داخل سرویس و در دانشکدهی ادبیات و زبانهای خارجی و در شرایط متفاوتی نظیر هنگام صرف غذا، هنگام مطالعه، داخل راهرو، در آشپزخانه، در کتابخانهی دانشکده، در سالن مطالعهی خوابگاه، در محوطهی خوابگاه، در سایت خوابگاه، در بوفهی خوابگاه و دانشکده، در سالن ورزشی و بدنسازی خوابگاه، در
حیاط دانشکده، داخل کلاس، در سلف سرویس دانشکده و خوابگاه و در اتاق سایر دوستان گردآوری و ثبت شده است. از گفتگوهای داخل اتاق، مخاطبان اطلاع داشتند اما از سایر گفتگوها اطلاعی به مخاطب داده نشده است.
هدف از طرح اين مقدمه، ارائهي تصويري كلي از پژوهش حاضر است. به علاوه در فصل دوم (پیشینهی تحقیق) به ارائهی مباحث طرح شده از سوي زبانشناسان و صاحبنظران ايراني و غير ايراني گذشته و معاصر، پیرامون زبان، فرهنگ، ارتباط میان زبان و فرهنگ، تحلیل گفتمان و بررسی ساختار متن خواهیم پرداخت. در فصل سوم (ملاحظات نظری) به بررسی مفاهیمی نظیر منظورشناسی، بافت، صراحت کلامی، عوامل اجتماعی، نشانههای غیرکلامی و مقایسهی نقش و صورت زبانی خواهیم پرداخت. چنین مفاهیمی در مرکز اصلی توجه پژوهش حاضر قرار ندارند با این حال بر روی آن تأثیر گذارند و اینکه در درک بهتر دادهها ما را یاری خواهند نمود. در فصل چهارم (تحلیل داده)، دادههای گردآوری شده را طبقهبندی نموده و به تحلیل هر یک پرداختهایم. در فصل پنجم (خلاصه و نتیجهگیری) آنگونه که از نام آن پیداست به خلاصهی آنچه که گفته شده پرداختهایم و پس از بررسی و تحلیل دادهها، نتیجهگیری کردهایم. همچنین فهرست منابع نیز در بخش پایانی پژوهش قابل دسترسی است.
فصل دوم
پیشینهی تحقیق
در این فصل دیدگاه زبانشناسان و صاحبنظران رشتههاي مرتبط با زبانشناسي را پیرامون موضوع پژوهش مطرح خواهیم کرد. با توجه به اینکه میخواهیم ساختار پاسخهای منفی متقاعد کننده را از دیدگاه تحلیل گفتمان/ كلام بررسی کنیم بنابراین مطالعهی مباحثی نظیر: تحلیل گفتمان، ساختار متن، عوامل فرهنگي و زبان در این فصل بررسی میگنجد. به دلیل اهمیتی که متن، در تحلیل گفتمان بر عهده دارد و در واقع بخش ملموس و قابل رؤیت آن به شمار میرود از این رو بخشی از این فصل را به مطالعه پیرامون متن و ساختار آن اختصاص دادهایم.
با توجه به اهمیت مسأله زبان در اين پژوهش، ارتباط بسيار نزديك آن با مفاهيمي مانند فرهنگ و تفکر (مفاهيمي كه در تحليل گفتمان حائز اهميت است) و همچنين جايگاه آن در علم زبانشناسي و زندگي روزمرهی انسانها، بنابراين نخست آراء و عقاید زبانشناسان و صاحبنظران ایرانی و غیر ایرانی را به تفکیک پیرامون زبان، فرهنگ و ارتباط میان آن دو مطرح خواهیم کرد.
1.2. زبان و فرهنگ
1.1.2. آراء زبانشناسان و صاحبنظران ایرانی
نجفی (1350: 89-92) وظایف زبان را به دو وظیفهی اصلی (ایجاد ارتباط و تکیهگاه اندیشه) و دو وظیفهی فرعی (حدیث نفس و ایجاد زیبایی هنری) تقسیم میکند و نتیجهی اساسی که از این وظایف زبان حاصل میشود را انتقال فرهنگ میداند. وی معتقد است که بشر همیشه در قالب اجتماع زیسته و همیشه صاحب زبان بوده است. هرچه در تاریخ به عقب برگردیم نمیتوان انسان را در حالت زندگی انفرادی یافت. تا بدانجا که از زمان ارسطو بشر را «حیوانی اجتماعی» دانستهاند.
اگر انسان همواره به صورت اجتماعی زندگی میکرده پس ارتباط با همنوعان برای او مسألهای مهم قلمداد میشده است. از آنجایی که ارتباط با دیگران به طور مستقیم یعنی «ارتباط میان اذهان» امکانپذیر نبوده ناگزیر انسان به استفاده از ابزاری جهت انجام این مهم روی آورده است. از این جهت میتوان انسان را «حیوان ابزارمند» نیز نامید. انسانها برای ارتباط با همنوعان خود با هدف انتقال تجارب خویش از ابزارهای متعددی نظیر علائم غیرکلامی بهره میگیرند اما «زبان» مهمترین این ابزارهاست. بنابراین ارکان هر ارتباطی حداقل سه مورد است: فرستندهی پیام، خود پیام و گیرندهی پیام (همان: 93).
