Please enter banners and links.

1. بیان مسألهخيزشهاي مردمي و تحولات جديد جهان عرب در سال1390 كه با قيام مردم تونس آغاز شد و سپس به كشورهاي ديگر جهان عرب از جمله مصر، بحرين و يمن گسترش يافت. دگرگونيهاي مهمي، در محيط پيراموني جمهوري اسلامي ايران محسوب میشوند كه بر امنيت ملي كشورهاي مختلف منطقه و از جمله جمهوري اسلامي ايران تأثيراتي اساسي دارد. منطقة خاورميانه به دليل ويژگيهاي ژئوپولیتیک و ژئواستراتژیک همواره از مؤلفههاي مهم تأثيرگذار بر امنيت ملي ايران بوده است، خيزشهاي مردمي از دو جهت يا در دو سطح دگرگونيهاي عمدهاي را در سطح خاورميانه و شمال آفريقا ايجاد ميكند. اول دگرگوني در ساختارها و نظامهاي سياسي درون كشورها و ايجاد الگوهاي نوين مشروعيت در سطح نظام‌هاي سياسي و دوم ايجاد دگرگوني در سطح ساختار و توازن قدرت بين بازيگران منطقهاي است. اين دو سطح مؤلفههاي امنيتي درون كشورها و ترتيبات سياسي و امنيتي منطقه را براي جمهوري اسلامي ايران دگرگون ميسازد و در نتيجه متغيرها و چشماندازهاي نويني را در محيط امنيتي ايران مطرح خواهد شد. بر اين اساس امنيت ملي جمهوري اسلامي ايران شاهد فرصتها و تهديدات جديدي در سطح منطقهاي خواهد بود.
دولتها در روابط با دیگر کشورها و تعامل مناسب با بازیگران، ناگزیر به شناخت محیط منطقهای و بینالمللی هستند. بدون شناخت محیط منطقهای و بینالمللی، تصمیمات اتخاذ شده نمیتوانند مفید و واقعی باشند، به خوبی اجرا شوند و به اهداف مورد نظر دست یابند. برآورد محیط اقدامی معطوف به تصمیمگیری است که بر شناخت تصمیمگیرندگان از گذشته، وضعیت فعلی و درک و فهمشان از آینده استوار است. اگر شناخت گذشته و امروز مبتنی بر واقعیتهایی است که به وقوع پیوستهاند، شناخت آینده تصویری است از روندهای فعلی و ارادهها و تحولات احتمالی که در شکلگیری جهان ایفای نقش میکنند. کشورها معمولاً مباحث امنیتی را به شکلی جدیتر پیگیری میکنند، در اینجا ارتباط مباحث آیندهپژوهی و تحولات منطقه کمک می‌کند که درک بهتری از شناخت روندهای منطقه و تأثیر آن در امنیت منطقهای ایران را مورد بررسی قرار دهیم. اطلاع نسبی از آنچه که ممکن است در آینده اتفاق افتد و وقوع آن محتمل است، در فضای فعلی حاکم بر تحولات عرصه منطقهای ضروری به نظر می‌رسد. این شناخت به برنامهریزان و سیاستمداران کمک میکند تا در عرصههای مختلف با اطمینان خاطر برنامهریزی نمایند. بدون شک کشورهایی که چشم اندازهای آتی خود را ترسیم می‌کنند، توانایی بیشتری برای مقابله با تهدیدها و چالشهای فرارو خواهند داشت و همچنین به‌گونهای بهتر از فرصتهای ایجادشده بهرهبرداری خواهند کرد. ما باید این نکته را در نظر بگیریم که آیندههای متفاوتی ممکن است وجود داشته باشد و ما میتوانیم در ایجاد هریک از آن‌ها نقش داشته باشیم.
بازیگران در عرصة بین‌الملل را می‌توان به سه دسته تقسیم نمود: بازیگران کنش‌مند؛ بازیگران کنشگر؛ بازیگران کنشپذیر. دسته اول از بازیگران به فرصتسازی دست میزنند و مصادیق خودشان را بار مفاهیم می‌کنند. بنابراین چنین بازیگری توانایی بیشتری برای تأثیر گذاشتن بر روی تحولات را خواهند داشت. این بازیگر توانایی آن را دارد که آینده را درک کند، تحولات آینده را با منافع خودش هم‌سو کند. بنابراین چنین بازیگری روند تحولات را در دست دارد. رویدادها ممکن است در زمان بسیار کوتاهی به وقوع پیوندند، اما تأثیرات دامنهداری را بر جای خواهند گذاشت. نادیده گرفتن عنصر زمان در تصمیم‌گیری، موجب هدر رفتن امکانات و عقب‌ماندگی کشور می‌شود و ممکن است در سطح راهبردی کشور را با فاجعهای غیرقابل‌جبران مواجه سازد.
بنابراین با توجه به تحول در ماهیت امنیت و کمرنگ شدن مرزبندیهای سنتی باعث گردیده که این حوزه همواره مورد توجه تئوریسینها و سیاستمداران کشورها باشد به همین‌خاطر توجه به بررسی روندهای منطقهای و تأثیر آن بر محیط امنیت منطقهای ایران به عنوان یک موضوع مهم برای این نوشتار انتخاب گردیده است. موضوعی که در دل آن به مهم‌ترین روندهای منطقه‌ای ( 2010 به بعد) در ابعاد سیاسی و امنیتی اشاره خواهد شد و مطالعة موردی بر روی کشور سوریه را خواهیم داشت و سپس به بیان سناریوها و فرصتها و چالشهایی که در ادامه هر یک از این سناریوها، برای امنیت منطقهای جمهوری اسلامی ایران فراهم آورده به عنوان کشوری که در کانون این تحولات هست، پرداخته خواهد شد. برای اینکه به بررسی تأثیر این تحولات بر روی محیط منطقهای ایران بپردازیم، ابتدا لازم است که بدانیم محیط راهبردی منطقهای ایران چه ویژگی دارد و یا خواهد داشت؟ چگونه می‌توان فهم درستی از تحولات جاری داشت؟ چه نسبتی بین ایران و محیط راهبردی منطقهای قابل تصور است؟ ایران در شکل دادن به محیط منطقهای آینده چه نقشی می‌تواند داشته باشد؟ نسبت خود را با آن چگونه تعریف می‌نماید؟ زمانی که بتوانیم این مسایل را مورد شناسایی و واکاوی قرار بدهیم و پیامدهای روندهای موجود را مورد شناسایی قرار بدهیم، خواهیم توانست راه نیل به بهترین استراتژی را برای صیانت از منافع ملی ایران را هموار سازیم. مهم‌ترین دغدغه این نوشته، تخمین پیامدهای تحولات منطقه خاورمیانه برای ایران و ارائه راهکارهایی برای استفاده از فرصتهای پیش‌آمده و برون‌رفت از بحرانهای ایجاد شده برای افزایش قدرت ملی ایران هست. در جهان فعلی، ارزش هر تحقیقی در علم سیاست ناظر به سه موضوع است. یکی به نحوی به افزایش قدرت ملی بیانجامد؛ دوم به افزایش ثروت ملی و سوم افزایش پرستیژ ملی. این سه عنصر ارزش یک تحقیق را مشخص میکنند، زیرا ما در جامعهای زندگی میکنیم که مقیاس فهم و درک هر پدیده و موضوعی بینالمللی است. چون ما هم از منظر تاریخی، هم از نظر جغرافیایی و هم از منظر سیاسی و اجتماعی عضو مهمی از جامعة بینالمللی هستیم، تحقیقاتمان باید کمک کند که ایران به تدریج سطح بهتری از قدرت، ثروت و پرستیژ را در سطح جهانی پیدا کند (آکادمی مطالعات لندن، 15/6/1392).
2. ضرورت، اهمیت و اهدافآنچه ضرورت پرداختن به آینده جایگاه امنیتی ایران در پرتو تحولات اخیر خاورمیانه (بعد از 2010) موجب شد، بحث تغییرات گستردهای که در ابعاد سیاسی در محیط منطقهای ایران حادث شده است و این موضوع در ارتباط با مسائل امنیتی از اهمیت ویژهای برخوردار است، روندهایی که در حال حاضر در حال صورت گرفتن هستند: 1) سیاسی 2) امنیتی. در تحقیق حاضر بعنوان یک فرایند مورد توجه قرار میگیرند. بر اساس مبانی نظری کپنهاک که در فصل دوم بیشتر مورد بررسی قرار میگیرد، امنیت پدیده‌ای است که در بستر یک فرایند شکل میگیرد و سیاستمداران و تصمیم‌گیران میبایست به شناسایی فرایندها پرداخته که باعث به وجود آمدن تهدیدات امنیتی میشوند. این سه فرایند در اینجا بر حسب ضرورت، اهمیت، هدف مورد بررسی قرار خواهند گرفت. توجه به تحولات آیندة ساختار منطقهای هم به عنوان یک روند امنیتی- سیاسی به این دلیل در این نوشتار لحاظ گردید، که سیاستمداران و دولتمردان ایرانی از تحولاتی که در محیط پیرامونی در حال وقوع است، زمانی میتوانند عکسالعمل مناسبی داشته باشند و از فرصتهای پیشآمده بهرهبرداری کنند و از تهدیداتی که علیه امنیت ملی آن کشور در اندک زمانی کوتاه به مرحله بالفعل میرسد مقابله کند، که آن دولت در برسازی آینده دست به تلاش و همت زده باشند، درست است که شناخت محیط منطقهای امری بسیار سخت و دشوار است ولی این امر حاکی از عدم امکان شناخت محیط منطقهای نیست بلکه حاکی از آن هست که شناخت امری نسبی هست و هر کشوری که بتواند برآورد و در نتیجه شناخت دقیقتری از محیط منطقهای داشته باشد، می‌تواند تصمیمات مناسبتر و مفیدتری را اتخاذ کنند. و برای اینکه بتوانند تصمیمات خودشان را به مرحله اجرا در بیاورند به افزایش توانمندی خودشان خواهند پرداخت. بنابراین بیشتر میتوانند با روندهای منطقهای سازگار شوند و حتی میتوانند در هدایت روندها برای رسیدن به منافع ملی دست بزنند.
شناخت و درک روندهای موجود منطقهای منجر به اتخاذ تصمیمات کاربردی و مفید، واکنش به موقع و سریع، جلوگیری از تهدیدات، افزایش توانمندی ملی و بهرهبرداری از فرصتهای پیشآمده در سطح منطقه و همچنین ایران به دلیل داشتن چالش سخت افزاری و گفتمانی با قدرتهای منطقهای و بین‌المللی همواره در معرض تهدیدهای مختلف خواهد بود. بر این اساس حتی وجوه اقتصادی و فرهنگی هم به نوعی رنگ امنیتی به خود میگیرد. و حوزه‌هایی مثل امنیت اقتصادی و امنیت فرهنگی هم مطرح میشود.
با توجه به موقعیت فعلی جمهوری اسلامی ایران در منطقه این ضرورت احساس شد که به بحث تأثیر روندهای موجود بر امنیت ایران در منطقه پرداخته شود. و روندهای موجود را در دو حوزة امنیتی، سیاسی موجود مورد بررسی قرار گیرد. شناخت سناریوهای مختلفی که در خصوص تأثیر تحولات منطقه بر روی جایگاه امنیتی ایران در سطح منطقه میتواند فضای روشنی را فراروی مسئولین جمهوری اسلامی ایران جهت اتخاذ راهبردهای کلان و استراتژیهای منسجم قرار دهد. با توجه به اینکه این هدف از ابتدا در خصوص تحقیق مورد نظر لحاظ گردیده که به گونهای کاربردی مطالعات آیندهپژوهی، ماهیتی عملیاتی به خود گیرد. به طور کلی، هدف این تحقیق در یک سطح این است که به بررسی روندهایی موجود در سطح منطقه در پی تحولاتی که در 2010 به بعد صورت گرفته است و فرصتها و چالشهایی را که برای امنیت منطقهای به وجود آورده است را مورد بررسی قرار بدهد. در سطحی دیگر نیز هدف این تحقیق در واقع شناسایی کلی روندهای منطقهای موجود بپردازند تا به وسیله آن نخبگان ایرانی به شناخت برسند و به شکلگیری یک ذهنیت منسجم نسبت به آینده محیط امنیتی ایران کمک نموده و همچنین بسترها و چارچوبهای لازم را برای فعالیتهای آیندهپژوهانه در این حوزه فراهم نماید. باید در نظر داشته باشیم، تصمیمگیری درست نیازمند شناخت دقیق واقعیات، توانمندیها و بررسی گزینههای احتمالی و برآورد دقیق هزینهها و دستاوردهای هر اقدامی است. زمان در تصمیمات راهبردی اهمیتی حیاتی دارد. وضعیت امروز نتیجه شناخت، تصمیمگیری و عملکرد دیروز زمان است و فردا را امروز شکل میدهیم. آیندههای متفاوتی وجود دارد و ما میتوانیم در ایجاد هر یک از آنها مؤثر باشیم (یزدان فام، 524:1391).
3. سؤال اصلی:
تحولات ساختاری (سیاسی) جدید منطقة خاورمیانه بعد از 2010، چه تأثیری بر روی محیط امنیتی ایران در منطقه خواهد گذارد؟
4. فرضیه (سناریو):
اگرچه در تحقیقاتی که بر اساس روش آیندهپژوهی انجام میپذیرد، معمولاً در ابتدا فرضیهای طراحی نمیشود و مشخص شدن سناریوها بعد از طی مراحل پژوهش به روش مذکور مشخص میگردد، در اینجا به طور کلی مبادرت به طراحی چند سناریوی عمده شده است که این سناریوها در بخش نتیجهگیری در قالب فرصتها و چالشها مورد ارزیابی قرار میگیرند. سناریوهای مذکور ممکن است در جریان تحقیق و بر اساس سیر روشی مطالعات آیندهپژوهی تغییر یابند. با توجه به سؤال اصلی تحقیق فرضیه (سناریو) را می‌توان در قالب گزاره عنوان نمود.
1-4 سناریوهای متغیر مستقل: تحولات سیاسی خاورمیانه بعد از 2010
سناریوی اول: تحولات خاورمیانه باعث زوال حکومتهایی اقتدارگرا در این منطقه خواهد شد و زمینهای برای روی کارآمدن دولتهای کارآمد و دموکراتیک خواهد بود و این امر باعث ارتقای محیط امنیتی کشورهای خاورمیانه از جمله ایران خواهد شد؛
سناریوی دوم: عدم تغییر در نظام سیاسی کشورهای خاورمیانه و بازگشت به اقتدارگرایی و نداشتن پایگاه مردمی داخلی که منجر به ایجاد اتحادهای فرامنطقهای با قدرتهای بزرگ میشود تا بتوانند امنیت خویش را تضمین کنند. که این امر باعث کاهش امنیت منطقهای ایران خواهد شد؛
سناریوی سوم: تغییر تدریجی در نظامهای سیاسی به دلیل تغییر در مبنا مشروعیت و امنیت و تلاش ساختارهای سیاسی کشورها در جهت نوسازی خودشان با تحولاتی که در منطقه صورت گرفته است. بدست آوردن مشروعیت از طریق ارتقای کارآمدی دولت، باعث افزایش فعالیتهای اقتصادی میان کشورهای منطقه خواهد شد.
2-4 سناریوهای متغییر وابسته: محیط امنیتی ایران
سناریوی اول: در صورتی که نظامهای سیاسی خاورمیانه به سمت دموکراتیک شدن گام بردارند، این امر باعث میشود که در سطح منطقه ثبات و تعادل برقرار شود که این خود زمینهای برای همکاری اقتصادی است؛
سناریوی دوم: در صورتی که محیط امنیتی ایران به سمت حکومتهای اقتدارگرا و ایدئولوژیک پیش رود این امر منجر به ایجاد مسابقه تسلیحاتی و افزایش نظامیگری میشود؛
سناریوی سوم: در صورتی که محیط امنیتی ایران به سمت همکاری و رقابت برود ما الگوهایی از دوستی و دشمنیهای پایدار را شاهد خواهیم بود.
5. متغیرهای تحقیق:
متغیر مستقل: تحولات خاورمیانه (بعد از2010).
متغیر وابسته: امنیت منطقهای ایران.
6. تعریف عملیاتی مفاهیم:
آیندهپژوهی: آیندهپژوهی فرآیند معرفی مجموعهای از چشماندازها و راه‌های ممکن است که آینده می تواند از طریق آنها ساخته شود و درک مناسب این چشم‌اندازها، تصمیمگیری دربارة اینکه امروزه چه تصمیماتی را میتوان برای ساختن فردایی بهتر اتخاذ کرد تسهیل میکند. آیندهپژوهی یک روش ساختار یافته تفکر دربارة آینده و برنامهریزی برای آن است (رستمی، 9:1390).
امنیت: به طور کلی امنیت به معنی نبود تهدید است. در گذشته، امنیت فقط به معنی نبود تهدید نظامی تلقی میشد. ولی امروزه تعاریف موسعی از امنیت انجام شده و تمامی ابعاد سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی را شامل می‌شود. به عبارت دیگر، به توان یک یا یک افراد در حفظ ارزشهای داخلی در مقابل تهدیدات خارجی، امنیت میگویند ( مارتین، 11:1379).
امنیت ملی: امنیت ملی به معنی دفاع ملی و نیز اقدامات غیرنظامی دولت برای تضمین ظرفیت کامل بقای خود (به عنوان یک موجودیت سیاسی) به منظور اعمال نفوذ و حصول اهداف داخلی و بینالمللی است (مارتین، 7:1379).
تحولات خاورمیانه2010: به مجموعه تحولات (روندهایی) اشاره می شود که بعد از 2010 شامل: وقایع انقلابی که در برخی از کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا، که از تونس آغاز شد و به دیگر کشورها از جمله مصر، یمن، بحرین، لیبی، عمان و نیز سوریه تسری پیدا کرد و منجر به پیروزی در تعدادی از این کشورها از جمله مصر و لیبی شد، و به تغییر رژیم های برخی از کشورها منجر شد (مقصودی، 42:1390)
امنیت: مرکز ثقل مطالعات امنیتی متعارف، ایمنی کشور، جامعه و ارزشهای اساسی آن از آسیبهای فیزیکی و تهدیدهای نظامی نیروها و عوامل خارجی است. به عنوان نمونه “آرنولد ولفرز” آن را این گونه تعریف میکند: «امنیت در یک مفهوم عینی به فقدان تهدیدها نسبت به ارزشهای اکتسابی تلقی می شود و در یک مفهوم ذهنی بر اساس دلهره و نگرانی از به مخاطره افتادن ارزشها و توانمندیهایی لازم در کسب نتایج منصفانه ارزیابی میشود» (چگینیزاده، 68:1379). باید در نظر گرفت که امنیت مفهومی سیال است و تعریفی ساده از معنایش سخت میباشد و بر همین اساس تعارف دیگری از آن شده است. سازمان ملل متحد امنیت را این گونه تعریف میکند: «این که کشورها هیچ گونه احساس خطر حمله نظامی، فشار سیاسی یا اقتصادی نکرده و بتواند آزادانه گسترش و توسعه خود را تعقیب بکند» (بصیری، 112:1380).
کالج دفاع ملی کانادا آن را این گونه تعریف می کند: «امنیت یعنی حفظ راه و روش زندگی قابل پذیرش برای همه مردم و مطابق با نیازها و آرزوهای مشروع شهروندان، این امر شامل رهایی از حمله یا فشار نظامی، براندازی داخلی و نابودی ارزشهای سیاسی، اقتصادی و اجتماعی که برای کیفیت زندگی ضروری هستند، میشود» (بوزان، 1378: 32-31).
امنیت از منظر بری بوزان عبارت است از «حفظ تمامیت ارضی، حفظ جان مردم، بقا و ادامة سازمان اجتماعی و حاکمیت کشور، حفظ و ارتقای منابع حیاتی کشور، نبود تهدید از خارج نسبت به منافع ملی و حیاتی کشور» (بوزان، 1378: 18-16).
در این تحقیق مفهوم امنیت ملی را مفهومی نزدیک به سیاستخارجی در نظر خواهیم گرفت و بر اساس آن امنیت را به عنوان فرایندی تعریف می کنیم که «دولتها در طی آن به دنبال جذب و کسب منافع و مطلوبیتها و کاستن از خطرات و تهدیدات و در صورت امکان زدودن آنها هستند. دامنه این فرایند هم شامل منابع مادی و هم غیرمادی میگردد».
محیط امنیتی: “مایکل مان” آن را این گونه تعریف می‌کند: «چارچوبی فضایی و مفهومی است که هر کشوری بر اساس ارزشهای حیاتی و منابع ملی خود تصور میکند. این چارچوب در زمانهای مختلف تابع متغیرهایی چون ساختار نظام بینالملل، تحولات فناوری، نظام ارزشی، قدرت ملی، نگرش هیأت حاکمه به تهدیدات امنیتی، نحوه پراکنش استقرارگاههای انسانی، زیر ساختهای اقتصادی، ارتباطی و مناسبات درون ملی و فراملی است» (مان، 36:1382). اما نگرش ما به محیط امنیتی به صورت یک نظام و مجموعه است و بر اساس آن محیط امنیتی چنین تعریف میکنیم: محیط امنیتی یک چارچوب فیزیکی و اجتماعی است که کشورهای موجود در آن بر اساس تواناییهای خود به تعامل با یکدیگر می‌پردازند و تعاملات آنها بیانگر میزان متغیری از دغدغهها و خواستهای متقابل آنها در ارتباط با محیط و همدیگر است.
منطقه: معمولاً شاخصهای زیر را برای منطقه بر میشمارند: 1. خودآگاهی اعضای از اینکه آنها یک منطقه را تشکیل داده و ادراکات و برداشتهای دیگران از این که یک منطقه وجود دارد؛ 2. مجاورت و نزدیکی جغرافیایی اعضا؛ 3. شواهد و قرائنی دال بر وجود میزانی از خودمختاری و تمایز از نظام جهانی، به گونهای که منطقه مورد نظر در قدرت نظام مسلط، دخل و تصرف داشته و استقلال خود را به نمایش گذارد؛ 4. عاملات شدید و منظم بین اعضا یا وابستگی متقابل قابل توجه آنها؛ 5. درجه بالایی از قرابت‌های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی (مورگان، 47:1381).
“بری بوزان” منطقه را به «قلمرویی از انسجام فضایی- مکانی و متشکل از دو یا چند دولت» (بوزان و دیگران، 41:1386) تعریف می‌کند. “کانتوری” و “اشپیگل” معتقدند که منطقه، «ناحیهای از جهان است که کشورهای عضو آن از نظر جغرافیایی به یکدیگر نزدیکاند و از نظر خارجی بین آنها روابط متقابل برقرار است». در تعریف دیگری آنها منطقه را اینگونه تعریف می کنند: «یک دولت با مجموعهای از دو یا چند دولت نزدیک و متقابل که پیوندهای قومی، زبانی، فرهنگی، اجتماعی و تاریخی مشترک داشته باشند و گاه حس هویت آنها در اثر اعمال و گرایشهای خارج از منطقه تقویت گردد» (کرمی، 49:1380).
خاورمیانه: اصطلاح خاورمیانه برای اولین‌بار توسط “آلفرد ماهان” در 1902 به کار برده شد. منظور وی از این اصطلاح، منطقهای بود بین خاور دور و خاور نزدیک که جزء هیچ کدام به شمار نمیآمد. تعاریف گوناگونی از خاورمیانه شدهاست. عدهای برخی کشورها- مثل ترکیه، سودان، قبرس– را وارد آن میکنند و عدهای دیگر آنها را از شمول خاورمیانه خارج میدانند. جدا از این اختلافات، در اینجا منظور ما از خاورمیانه، ترکیه، قبرس، کشورهای حاشیه خلیجفارس، یمن، سوریه، مصر، سودان، لبنان، اسرائیل، اردن، اراضی خودگردان، میباشد (ولدانی، 16:1387).
7. تعریف عملیاتی متغیرها:
تعریف عملیاتی متغیر مستقل:
تحولات خاورمیانه بعد از 2010: تحولات سیاسی، نظامی- امنیتی را شامل میشود.
1. تغییر رژیمهای منطقه؛ 2. تغییر در مبنا مشروعیت؛ 3. تغییر در مفهوم امنیت در منطقه؛ 4. دگرگونی در الگوهای دوستی و دشمنی؛ 5. اختلافات و همبستگیهای قومی- فرهنگی، مرزی؛ 6. حضور بیشتر دولتهای خارجی در منطقه؛ 7. تحول در ترتیبات امنیتی خاورمیانه؛ 8. تأثیر طرح خاورمیانه بزرگ در ایجاد تحولات اخیر خاورمیانه.
تعریف عملیاتی متغیر وابسته:
محیط امنیتی ایران در منطقه:1. تضمین امنیت خلیج فارس که مربوط به امنیت انرژی میشود؛ 2. جایگاه تشیع در منطقه، 3. رقابت تسلیحاتی 4. بنیادگرایی 5. اختلافات ارضی.
8. روش تحقیق:
با توجه به اینکه در این تحقیق از روش آیندهپژوهی استفاده میکنیم. بنابراین، قاعدتاً نیازمند استفاده از روش تحقیقی متفاوت از آثار توصیفی و تحلیلی هستیم. در اینجا سعی میشود یکی از روشهای مطالعات آیندهپژوهی را که بیشترین کاربرد را در این حوزه مطالعاتی دارد، یعنی روش تحلیل اهداف و تحلیل روندها استفاده شود. در تحلیل اهداف (قدیری، 79:1390) در مرحله اول باید افراد، گروهها و سازمانهای دست اندر کار در یک موضوع را مورد شناسایی قرار دهیم. باید ببینیم که چه سازمانها، افراد و گروههایی در ساختن آینده یک موضوع نقش دارند. پس از شناسایی این افراد و سازمانها میتوان با توجه به میزان تأثیرشان و اهمیت اطلاعاتشان به آنها ضریب بر اساس تحلیلی که از میزان نفوذ آنها نسبت به همدیگر و تأثیر نفوذشان بر همدیگر به دست میآید و با تحلیل برنامهها، نگرشها و مواضع آنها میتوان مسیری راترسیم کرد که سازندگان آینده در آن حرکت می‌کنند. و در تحلیل روندها (قدیری، 1390: 18-17) سعی می شود روند امتداد گذشته به آینده ترسیم شود. اشاره به پیوستگی تاریخی و زمانی دارد. روند “تغییرات منظم در داده‌ها یا پدیدهها در خلال زمان” است. روندها از گذشته آغاز می‌شوند و تا آینده ادامه می یابند. روندها حاصل یک اتفاق یا حادثه هستند، که به شدت بر روندها و به طور کل بر آینده تأثیر میگذارند. در نهایت با توجه به یافتههای به دست آمده از طریق روش دیگر اقدام به سناریونویسی میگردد. سناریو (پدرام، 10:1388) در واقع برگرفته از دستاوردهای پژوهشی سایر روشهای آیندهپژوهی است و اقدام به سناریو نویسی تنها بر اساس یافتههای ذهنی فرد و تصمیم برای آینده از اعتبار علمی چندانی برخوردار نیست و در واقع بیشتر به همان پیشبینی نزدیک میشود. در واقع تولید سناریو با بهرهگیری از سایر روشهای آیندهپژوهی امکانپذیر است. در تحقیقات آیندهپژوهی نگارش سناریو به جای فرضیه وجود دارد. در طرح پژوهش فعلی دلیل ذکر نمودن فرضیه بدین خاطر است که پروژه مدنظر در مراحل ابتدایی کار قرار دارد و معلوم نیست یافتههای به دست آمده از طریق سایر روش‌های آیندهپژوهی در برگیرنده چه موضوعاتی باشد. در این تحقیق از روش روندپژوهی و تحلیل اهداف و سناریونویسی استفاده خواهد شد.
9. بررسی و آثار متون پژوهش* کتاب امیر محمد حاجی یوسفی، “سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در پرتوی تحولات منطقه ای(1991-2001)”، تهران: انتشارات وزارت امورخارجه، 1384: در این کتاب نویسنده با استمداد از چارچوب نظری واقع گرایی ساختاری کنت والتز و اصلاح آن بوسیله نظریه برت هنسن به تجزیه و تحلیل تأثیر تحولات منطقهای در فاصله سالهای 2001-1991 بر سیاست خارجی ایران میپردازد. نویسنده در این کتاب استدلال میکند که فروپاشی شوروی در سال 1991 و در نتیجه پایان نظام دو قطبی موجب تغییراتی در سیاست خارجی ایران گردید. مطابق نظریه واقع گرایی ساختاری تغییر در نظام بینالملل موجب تغییر در رفتار دولتها می‌گردد. پایان پژوهش بدنبال آن است که با بررسی این تغییر رفتار در مناطق همجوار ایران پیامدهای امنیتی آن را برای ایران مورد تجزیه و تحلیل قرار دهد. در این کتاب ویژگیهای مناطق موجود در محیط ایران در سه قالب الف) مبانی و توزیع قدرت؛ ب) منابع داخلی منازعه؛ ج) الگوی منازعه و همکاری مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار میگیرد و پیامدهای آنها را برای ایران تشریح میشود.
* رسالة دکتری محمد ستوده‌آرانی، “رابطه ساختار و کارگزار: چارچوبی برای مطالعه سیاست خارجی ایران”، رساله دکتری، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، 1381. در این رساله نویسنده با کمکگیری از نظریه”ساختیابیگرایی” آنتونی گیدنز یا آنچه در روابط بین الملل به سازه‌انگاری معروف است، به مطالعه سیاست خارجی ایران و نحوه تعامل آن با ساختار نظام بین‌الملل می پردازد. نویسنده ابتدا چارچوب نظری ساختار-کارگزار را از لحاظ هستی شناسی، روششناسی و شناختشناسی مورد بررسی قرار میدهد و سپس استدلال می کند که مفاهیم و چارچوب تحلیلی این نظریه بدلیل اینکه به نقش ساختار در شکلدهی به رفتار سیاستخارجی دولتها، از خصوصیات و اثر تعیینکننده کارگزار بر ساختار غفلت نمیورزد و رابطه ساختار- کارگزار را تعاملی در نظر میگیرد روش کارآمدی برای تجزیه و تحلیل سیاست خارجی ایران میباشد. نویسنده در ادامه ضمن تأکید بر اهمیت ایدهها و ارزشها در سیاست خارجی ایران، علل تحول در رفتار سیاست خارجی ایران را با بررسی عوامل داخلی و خارجی تحت عنوانی مانند تحول ساختار نظام بینالملل، جهانی شدن و سیاستهای تعدیل اقتصادی مورد بررسی قرار می‌دهد.
* فرزاد رستمی، “روندهای امنیتی جهان آینده تا 2025؛ فرصت ها و چالش های جمهوری اسلامی ایران”، رساله دکتری، دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه علامه طباطبایی، زمستان1390. در این رساله نویسنده به دنبال پاسخ به این سؤال است که روندهای امنیتی آینده جهان تا سال 2025 چه چالشها و فرصتهایی را برای امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران در پی خواهد داشت؟ که با بررسی نظریههای روابطبینالملل در مورد امنیت به دنبال تبین یک چارچوب تئوریک برای موضوع تحقیق است؛ و در نهایت چارچوب نظری مکتب کپنهاک را مورد بررسی قرار میدهد به دلیل اینکه این تئوری به موضوع فرآیندشناسی یعنی مشاهده فرآیندی که منجر به تهدیدات امنیتی میگردد توجه میکند، و به ارائه تعریف موسع از امنیت پرداخته و بحث ذهنی بودن امنیت را توسعه میبخشد. و به تعریف آینده پژوهی و روشهای آن پرداخته؛ و از میان روشهای آیندهپژوهی، روش دلفی را که بعنوان پر کاربردترین روش در مطالعات آینده به کار برده است.
پیشینه تحقیق لاتین
* “انوشیروان احتشامی” در کتابی با عنوان از خلیج فارس تا آسیای مرکزی در سال 1994: بازیگران در بازی بزرگ جدید، مقالاتی در مورد این دو زیر سیستم منطقهای ایران از نویسندگان مختلف گردآوری کرده است. چهار مقاله اول از میان پانزده مقاله کتاب به بررسی جنبه های مختلف نیرومندی پیوندهای مذهبی میان دو منطقه خلیجفارس و آسیای مرکزی- قفقاز و مسأله ادغام کشورهای جدید اسلامی در جهان اسلام میپردازد. فصول پنجم الی هفتم به مسأله چالشهای اقتصادی فراروی دولت‌های تازه استقلال یافته پس از فروپاشی شوروی میپردازد. فصول هشتم الی دهم به چشم اندازهای جدید برای گسترش نفوذ تجاری ایران و ترکیه در منطقه اشاره دارد. از این میان تنها فصول هشتم و نهم به ایران میپردازند. فصل هشتم با عنوان “جبهههای جدید: ایران، شورای همکاری خلیج فارس و جمهوری آسیای مرکزی و قفقاز”، دو مسأله عمده یعنی رفتار ایران در منطقه از یک سو و تأثیر ایستار ایران نسبت به آسیای مرکزی و قفقاز بر سیاست در زیر سیستم منطقهای خلیج فارس از سوی دیگر، را بررسی می نماید. فصل نهم نیز با عنوان “ایران و آسیای مرکزی”، به بررسی سیاست ایران مبتنی بر عدم مداخله در سیاست داخلی کشورهای منطقه و همکاری اقتصادی دو جانبه پرداخته است و مدعی است که سیاست محتاطانه ایران در منطقه در تضاد با مفروضات غربیها مبتنی بر قصد ایران برای بی ثباتسازی کشورهای منطقه قرار دارد. فصول یازدهم الی پانزدهم نیز به تأثیرات استراتژیک منطقهای و جهانی ظهور جمهوری جدید در آسیای مرکزی و قفقاز میپردازد.
* ایران بر سر دو راهی که توسط “روحاللهرمضانی” و “جان اسپوزیتو” گردآوری شده است. از میان ده فصل کتاب، چهار مقاله به موقعیت ایران در سیاست بین‌الملل و سیاست خارجی این کشور اشاره می کنند. نویسنده فصل هفتم با عنوان “سیاست خارجی ایران نسبت به روسیه، آسیای مرکزی و قفقاز”، به بررسی سیاست خارجی ایران نسبت به روسیه، آسیای مرکزی و قفقاز”، به بررسی سیاست خارجی عمل‌گرایانه جمهوری اسلامی ایران پرداخته است. از دید نویسنده، رفتار خارجی ایران در این منطقه تحت‌تأثیر تعامل چهار عامل یعنی جنبه‌های روسیه- محور سیاست خارجی ایران، نقش ژئوپولیتیکی و ژئوالچری اسلام، حضور دائمی آمریکا در شکلدهی به سیاست منطقهای ایران و دیدگاه مبتنی بر مرکزیت ایران در شکلدهی به سیاست منطقهای ایران و دیدگاه مبتنی ‌بر مرکزیت ایران در شکلدهی به تحولات آسیای مرکزی و قفقاز، قرار داشته است. فصل هشتم با عنوان “انقلاب ایران و سیاست بین الملل”، به بررسی سیاست خارجی ایران در آسیای مرکزی از افغانستان گرفته تا تاجیکستان بر اساس اسلام یا ایدئولوژی اسلامی قرار نداشته است. فصل نهم با عنوان “آینه کدر: ایالات متحده و ایران از 1979 تا”1999 به بررسی مناسبات ایران و آمریکا پرداخته و بر این باور است که سیاست خصمانه دو کشور نسبت به هم، در گذشته و همچنین در سیاست داخلی آنها ریشه داشته است. فصل آخر نیز با عنوان “سیاستخارجی ایران: تعریف منافع ملی”، به ضرورت ارائه تعریفی از منافع ملی در جمهوری اسلامی ایران اشاره مینماید. از دید نویسنده میتوان سه مدل منافعملی را با عنوان‌های منافع اسلامی- ایدئولوژیک (ارائه شده توسط حضرت امام “ره”)، منافع اسلامی- عمل گرا (ارائه شده توسط هاشمی رفسنجانی) و منافع اسلامی- دموکراتیک (ارائه شده توسط خاتمی) از یکدیگر تمییز داد.
* کتاب تغییر و تداوم در خاورمیانه مجموعهای از مقالات است که توسط “ام. ای. احراری” 1996 گردآوری شده است. این مقالات عمدتاً در مورد چشم‌انداز آتی منازعات در منطقه خاورمیانه بحث می کنند. احراری بر این باور است که منازعات منطقه را میتوان به سه بخش تقسیم کرد. منازعات بخش اول عبارت از منازعاتی است که به نظر میرسد ادامه خواهند یافت و در برابر ارائه راه‌ حل مقاومت می نمایند یا اینکه بدلیل واقعگرایی سیاسی حل نشدهاند. منازعه اعراب و اسرائیل و مسأله کردها در این مقوله قرار داده شده است. منازعات بخش دوم منازعاتی هستند که ریشههای عمیقتری دارند و حل آنها در حال حاضر متصور نیست و حتی ممکن است هیچ وقت حل نشوند. نقش ایران در خلیج فارس و دیگر مناطق خاورمیانه، نقش اسلام در محیط پسا جنگ سرد، و دموکراسی در مقابل اسلام، منازعاتی هستند که در این بخش قرار داده شدهاند. منازعات بخش سوم عبارت از منازعاتی هستند که به ‌نسبت جدید بوده و ثبات منطقه را تهدید نمودهاند. آینده امنیت خلیج فارس و مسابقه تسلیحاتی در این بخش قرار گرفته اند. هر چند نقش ایران در کلیه فصول در نظر گرفته شده، اما تنها یک فصل کتاب مستقیماً به جمهوری اسلامی ایران میپردازد. “احراری”، “استارکی” و “انتصار”در مقالهای با عنوان “ایران، خلیج فارس، و نظم پسا جنگ سرد” به نقش ایران پرداختهاند. پرسش مهم این فصل این است که آیا ایران به شکل کامل به نظامبینالملل باز خواهد گشت یا این که همچنان کشوری است که تهدید عمده برای اصول محوری این نظام محسوب میگردد؟ نویسندگان بر این باورند که پاسخ مشخصی برای این پرسش وجود ندارد، اما می توان گفت ایران بر سر دو راهی قرار دارد.
* کتاب آیندة محیط امنیتی در خاورمیانه که توسط “نورابنساحل” /”دانیل بایمن” و دیگران نوشته شده است و توسط “علی گل‌محمدی”/”ناصر قبازاده” و دیگران ترجمه شده است. شامل چهار فصل، فصل اول در مورد الزامات تغییر رهبری در خاورمیانه، رهبران کشورهای خاورمیانه توسط نهادهای سیاسی داخلی یا افکار عمومی محدود نمیشوند. این رهبران قادر به ایجاد تغییر جدی جهتگیری سیاست خارجیشان، رفتن به جنگ به‌رغم شرایط نامطلوب نظامی، ایجاد نهادهای داخلی جدید و یا تضعیف نهادهای قدیمی بوده و علاوه بر آن قادر به شکلدهی و همچنین واکنش نشان دادن به ساختارهای سیاسی داخلی و شرایط بد بینالمللی هستند، و به امکان به وجود آمدن تغییر رژیم در خاورمیانه میپردازد. سپس تدارک اقداماتی را برای شکلدهی به شرایط با هدف جلوگیری از تغییر نامطلوب رژیم پیشنهاد میکند. اگر این گونه تغییرات مرتفع نشدند، اقدامات بازدارندهای را به منظور به حداقل رساندن هر نوع خطری پیشنهاد میکند. نویسنده بر این باور که جهان با خاورمیانهای به مراتب پیچیدهتر از گذشته رو به رو خواهد شد و مداخله آمریکا در امور منطقه امری ضروری است.
* نورا بنساحل، دانیل بایمن،”آیندة محیط امنیتی در خاورمیانه”، ترجمه علی گل‌محمدی و دیگران، تهران: انتشارات مطالعات راهبردی، 1386 که شامل هفت مقاله است که جمعی از متخصصان و اندیشمندان علوم سیاسی و ژئوپلیتیک آن را تهیه کردهاند. مقاله اول بحثی نظری پیرامون محیط امنیتی است. نویسنده به محیط امنیتی یک نگاه سخت افزارانه و نرم افزارانه دارد. مقاله دوم و سوم به محدودیتهای ساختار بینالمللی متأثر از نظام هژمونیک آمریکا و تأثیر آن بر امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران توجه دارد. شکلبندی محیط امنیتی ایران در عصر هژمونیک گرایی آمریکا را با فرض تعامل سازنده با شاخص های مقاومت سازنده، همکاری سازنده و موازنه پایدار مناسب میداند. بر این اساس، اولین گام در حفظ امنیت ملی، شناخت فرصتها و تهدیدهای کم شدت و پردامنه است. پس از این مرحله ایران نیازمند سه راهبرد است؛ تولید قدرت استراتژیک، تهدیدزدایی از رفتار استراتژیک ایران و قاعده سازی و مدیریت بحران. نویسنده در این مقاله در صدد است از منظری راهبردی، رویکرد فعالانهتری برای جمهوری اسلامی ایران در منطقه متأثر از ساختار هژمونیک آمریکا فراهم آورد. مقاله سوم با بررسی رویکرد نرم راهبرد امنیت ملی آمریکا یعنی خاورمیانه بزرگ به فرصتها و تهدیدات این طرح اشاره میکند، و بیان میدارد که جلوگیری از تهدیدات ضرورتاً انجام اقدامات نامتعارف نیست گاهی توجه بایسته به نقاط ضعف ما که توسط دشمن مطرح میشود، آسیب پذیریها و تهدیدات را به فرصتها تبدیل مینماید. دو مقاله آخر به دو بازیگر غیرمستقیمی که بر روی محیط امنیتی ایران تأثیر می گذارند، توجه دارد. ماهیت بازیگر غیرمستقیم به صورتی است که منافع آن در راستای بازیگر مستقیم است، و در شرایط حساس و بحرانی نقش فزاینده دارند. این دو بازیگر کلیدی، یکی فعالیت اسرائیل در مناطق پیرامونی غیرعرب ماست تا از یک سو، فعالیتهای ایران را بویژه در مسأله هستهای تحت کنترل درآورد و فشار بر ایران را افزایش دهد و بتواند در موقعیت بحرانی بیشترین فرصت را برای خود فراهم آورد. بر این اساس، با توجه به تغییر هویتی ایران و اسرائیل، دو مقاله با این موضوع اختصاص یافته است. بازیگر غیرمستقیم دوم، ناتو است که به شکل سازمان یافته در آسیای مرکزی و قفقاز، افغانستان، عراق، پاکستان و کشورهای جنوبی خلیج فارس بویژه قطر فعالیت می کند. گسترش ناتو به شرق همانند بازیگر غیرمستقیم دیگر می تواند امنیت ایران را تحت تأثیر قرار دهد. در این مقاله به بازسازی و تحول مأموریتهای ناتو با توجه به تغییر محیط بینالمللی به ویژه در محیط پیرامونی ایران اشاعه شده است.
* جمعی از نویسندگان، “امنیت بین الملل فرصت ها، تهدیدات و چالش های فراروی امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران”، تهران: مؤسسه فرهنگی مطالعات و تحقیقات بین المللی ابرار معاصر، 1383 که جهت اتخاذ روشی تئوریک- کاربردی بر روی موضوعاتی که امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران را مورد بررسی قرار میدهد. در این راستا مقاله دوم، با بررسی جامع و گستردة مفاهیم ژئوپولیتیکی در مناطق خاورمیانه، خلیج فارس و اوراسیا؛ جایگاه مناطق یاد شده را در تحولات ژئوپولتیک قرن 21 مورد بررسی قرار داده و سپس با تأکید بر منطقه خلیج فارس، چالشهای امنیتی موجود برای محیط بازی جمهوری اسلامی ایران را برشمرده و با ارائه راهکارها و ارزیابیهای عملی به نتیجه میرسد. مقاله سوم نیز با نگرش نظری به اوضاع امنیتی حال حاضر محیط بینالمللی، سه سناریوی مرتبط با نظام جهانی را مدنظر قرار داده و با تکیه بر نظریه هژمون مرکب، به بررسی فضای تحرک جمهوری اسلامی در محیط مورد اشاره پرداخته و با ارائه یک نتیجه گیری کاربردی به پایان میرسد.
کتاب نگاهی به سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران شامل ده میزگرد در دو حوزة نظری و عملی میباشد و مجری این طرح خانم دکتر نسرین مصفا می باشد.
* بهجت قرنی، “انقلاب در کشورهای عربی واکاوی ریشه ها و عوامل”، مترجم: الهام شوشتری زاده، تهران: انتشارات ابرار معاصر،1391. این کتاب زاده آرزوی شکل دادن به یک ضد استدلال در برابر”جدا انگاری اعراب” با این تصور است که بقیه دنیا تغییر میکند، اما جهان عرب نه. فصل طولانی اول، «نگاه متفاوت به خاورمیانه: یک عدسیِ مفهومی آلترناتیو»، مدلی تحلیلی برای محرک‌های تغییر ارائه می‌دهد و سیر تحول منطقه را در بیش از نیم قرنِ 1954 تا 2009 بررسی می‌کند. این چهارچوب، انقلاب را دومین به اصطلاح محرک تغییر، و جنگ را نخستین محرک فرض می‌کند. این کتاب در مقابل کتابهای متداول و تأثیرگذاری که استمرار را به عنوان مدار مرکزی سیاستهای خاورمیانه متمایز میکردند واکنش نشان میدهد، و بر این باور است که ایستایی عربی وجود ندارد. بر عکس بر این باور تأکید میکند که مثل بسیاری از جوامع، آرامش ظاهری چیزهای زیادی را درباره جنبش زیر خود پنهان کرده است. کتاب با تحلیل بعضی دگرگونیهای مهم در منطقه از این استدلال پشتیبانی میکرد. بنابراین، شاید سازمانهای جامعه مدنی عربی کم بودجه و در تنگنا باشند، اما زنده و حتی فعال‌اند و هرچند فمنیسم انقلابی مدل نوال السعداوی شاید الگوی غالب فمنیسم عربی نباشد، اما جایگاه زنان و مسائل جنسی بیشتر و بیشتر بخشی از دستور کار سیاسی می شوند. جنبش های اسلامی نه فقط تکثیر بلکه بعضی از آنها- برخلاف انتظار- غیر افراطی میشوند. به همین ترتیب، در منازعه فراگیر اعراب- اسرائیل، کنش گرانی غیردولتی مثل حماس و حزب‌الله اکنون رقبای اصلی عرصهای هستند که به شکل سنتی در انحصار دولتها بوده است. متفکران سیاسی، که از تازیانه استبداد میترسند، اندیشههای انقلابی خود را از طریق شیوه های متفاوت بیان میکنند.
* سیدجلال دهقانی فیروزآبادی و مهدی فرازی در مقاله‌ای تحت عنوان “بیداری اسلامی و امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران “که در بهار 1391 در فصلنامة علمی پژوهشی مطالعات انقلاب اسلامی به چاپ رسیده، به بررسی تأثیر تحولات اخیر خاورمیانه بر روی امنیت ملی ایران پرداخته است و ابتدا یک تعریف جامع از امنیت ملی با تمرکز بر مکتب کپنهاک ارائه داده: مفهومی است که به صورت اجتماعی برساخته میشود. امنیت، تنها در یک بافت اجتماعی خاص، معنای معین و خاصی دارد. سپس بر فرصتها و چالشهای بوجود آمده در نتیجه تحولات اخیر پرداخته است. از جمله فرصتها شامل: 1. ناکامی و ناکارآمدی پروژه مدرنیته و دولت سکولار؛ 2. تقویت گفتمان اسلامگرایی در مقابل گفتمان سکولار؛ 3. تقویت گفتمان مقاومت اسلامی و تضعیف گفتمان سازش از جمله چالش‌ها عبارتند از: 1. تشدید و ترویج اسلام هراسی و ایران هراسی؛ 2. تشدید فشارها ی سیاسی، اقتصادی و نظامی بر محور مقاومت پرداخته میشود. با توجه به آثار مثبت و منفی بیداری اسلامی بر امنیت ملی کشور کارگزاران کشور باید به تقویت فرصتهای امنیتی و جلوگیری از افزایش تهدیدها و فشارهای همه جانبه باید پرداخت.
* روح‌الله قدیری، بررسی و شناخت روش های مطالعة آینده، تهران: مرکز آینده‌پژوهی علوم و فناوری دفاعی، گزارش حاضر به روشهایی که در مورد آینده است را به دو پارادایم الف) هنجاری؛ ب) اکتشافی، تقسیمبندی کرده است.
الف. پارادایم هنجاری که در این پارادایم می توان آینده را بر اساس هنجارها و اهداف خود ساخت. و امکان بوجود آوردن تصویرهایی از آینده بر اساس هنجارها وجود دارد. که در این دیدگاه آیندهی مطلوب، انعکاسی از قضاوتها و هنجارها و ارزشهای مطلوب جامعه میباشد. در این رویکرد علاوه بر مفهوم آیندهبینی یا پیشبینی آیندهها، مفهوم جدیدی تحت عنوان آیندهسازی نیز مطرح می شود. ب. پارادایم اکتشافی پیش بینی آینده را بر اساس تحلیل روندهای گذشته و امتداد آن به آینده می‌پردازند. در این پژوهش 5 روش مطالعه آینده که بیشتر مبتنی ‌بر رویکردهای هنجاری میباشد، مورد بررسی قرار گرفتهاند. این روشها، عموماً مبتنی بر تفکر جمعی، شکلدهی به آینده بر اساس نظرات گروههای ذینفع میباشند، و یک دریچه جدیدی بر روی خوانندگان در حوزهی مطالعات آینده باز نماید.
1. روش پانل؛ 2. روش پویش محیطی؛ 3. روش تحلیل تأثیر بر روند؛ 4. روش فناوریهای کلیدی؛ 5. روش دلفی.
* ماندانا تیشه‌یار، “آینده پژوهی در مطالعات استراتژیک”، تهران: پژوهشکده مطالعات راهبردی، 1390: آنچه در این کتاب در قالب هشت نوشته آمده است، حاصل مطالعه مجموعهای از نوشتههایی است که از منظرهای مختلف به بررسی چگونگی مطالعه آینده پرداخته بودند. نویسنده با دستهبندی و تطبیق روشهای گوناگون پیشنهاد شده برای آیندهپژوهی در حوزههای مختلف، تلاش کرده است شیوهای کاربردی برای آیندهپژوهی در مطالعات استراتژیک بیابد. این مقالات هم مکمل هم هستند و هم هویتی مستقل دارند. در گفتار نخست، پیشینه آیندهپژوهی در مطالعات استراتژیک بررسی شده است. سپس در گفتار دوم، الگوهای مختلف آیندهپژوهی در مطالعات استراتژیک به اجمال بیان شدهاست. در گفتار سوم، با تکیه بر روش سناریوسازی، از میان شیوههای مختلف آیندهپژوهی، مورد بحث قرار گرفتهاند. با اتکا به مطالب ارائه شده در این سه گفتار، در گفتارهای چهارم و پنجم، شیوههای گردآوری و تحلیل دادهها در تدوین سناریوها به روشی نوین به نام تایدا به طور مفصل ارائه شدهاند. در گفتار ششم نیز بر پایه بحثهای انجام شده، تلاش شده است مطالعه موردی در زمینه چگونگی استفاده از روشهای بالا در فرایند آیندهپژوهی در مطالعات استراتژیک انجام شود و در گفتار هفتم، نمونهای از تجربه حضور نگارنده در یکی از این کارگاهها با هدف آشناسازی خوانندگان با شیوه عملی برگزاری کارگاههای آیندهپژوهی در مطالعات استراتژیک، با چگونگی انجام دادن مطالعات علمی و عملی در این حوزه نیز آشنا میشوند.
* امیر محمد، حاجی یوسفی، “ایران و خاورمیانه گفتارهایی در سیاست خارجی ایران”، تهران: فرهنگ گفتمان، 1383. که شامل بیست و یک فصل میباشد. فصل اول به بررسی برخی از مهمترین مسایل سیاستخارجی ایران در خاورمیانه به ویژه نسبت به منازعه اعراب و اسرائیل میپردازد. در فصل دوم، به بررسی نظری سیاست خارجی ایران در قبال رژیم صهیونیستی پرداخته و سعی در ارائة مدلی برای فهم بهتر مناسبات دو کشور خواهیم داشت. فصل سوم، نگاهی به تأثیر جهانی شدن اقتصاد بر سمت گیریهای سیاست خارجی ایران هم در سطح منطقهای و هم در سطح بینالمللی دارد. فصل چهارم، بدنبال پاسخ به این سؤال است که آیا امنیت مبتنی بر همکاری در خلیج فارس و خزر امکانپذیر است یا خیر؟ و از مدل کانتوری و اشپیگل به بررسی موانع موجود بر سر راه ایجاد امنیت مبتنی بر همکاری در این دو منطقه حساس میپردازد. فصل پنجم الی نهم، به جنبههای مختلف سیاستخارجی آمریکا پس از یازده سپتامبر در منطقه خاورمیانه بویژه در ارتباط با منازعه اسرائیلی- فلسطینی، و پیامدهای امنیتی آن برای ایران میپردازد. فصول ده تا چهاردهم، مسأله اشغال عراق و سیاست خارجی ایران در این رابطه مهمترین مورد بررسی قرار میگیرد. مهمترین چالشهای امنیتی اشغال عراق برای ایران و نحوه مقابله ایران با تهدیدات و استفاده از فرصتها مورد ارزیابی قرار میگیرد. در فصول پانزدهم الی هفدهم، مهم‌ترین تحولات اخیر در منازعه اسرائیلی- فلسطینی مورد ملاحظه قرار میگیرد. فصول هجدهم الی بیست و یکم، نیز به مسایلی چون ضرورت همکاری ایران با متحدان منطقهای آمریکا، تنش در مناسبات ایران و عربستان سعودی، خاورمیانهای دستخوش دگرگونی و شکلگیری محور اسرائیل؛ ترکیه و پاکستان پرداخته و پیامدهای آن برای ایران مورد بررسی قرار میدهند.
* کتاب سیاستخارجی کشورهای خاورمیانه نویسندگان: ریموند هینه بوش و انوشیروان احتشامی که شامل چهارده فصل میشود. در فصل دوم تا چهارم نگاه دقیقتری به محیط بینالمللی و منطقهای خواهیم داشت که دولتهای خاورمیانه در آن سیاست خارجی خود را به پیش میبرند. در فصلهای پنجم تا چهاردهم دولتهای مهم منطقه مورد مطالعه موردی قرار میگیرند. در فصل پانزدهم این یافتهها جمع بندی میشود. این کتاب قدرتهای اصلی عربی را مورد بررسی قرار میدهد که هسته نظام عربی را شکل میدهند؛ یعنی مصر، سوریه، عراق، و نیز عربستان سعودی که قدرت بزرگ مالی عربی و بزرگترین تولید کننده نفت در جهان است. همچنین اسرائیل، که بازیگر اصلی مناقشات در قلب نظام منطقه است، مورد بررسی قرار میگیرد. لیبی، یک رژیم رادیکال مرکز گریز، از جهانی باقی مانده از عصر پیشین ایدئولوژی است، در حالی که تونس، یکی از جمهوری‌های مغرب، (که پیشرو ادغام در اقتصاد جهانی است)، یمن یک قدرت رو به رشد در جزیره العرب؛ که به تنهایی موفق به انجام یک پروژه اتحاد شده است. و سپس ایران و ترکیه مورد بررسی قرار میگیرد و این مطالعات موردی در یک چارچوب سیستماتیک مورد تبین قرار میگیرند. عوامل تعیین کننده سیاست خارجی: چرایی سیاست خارجی تابعی است از عوامل تعیین کننده پایداری همچون 1. تهدیدات “خارجی”، فرصتها، محدودیتها و منابعی که از نظام جهانی و منطقه ای نشأت می‌گیرند؛ 2. سیاست داخلی، که بواسطهی هویت و شیوه شکلگیری دولت ساخته می شود؛ مخصوصاً نیاز به حفظ مشروعیت رژیم و 3. نیازها و وابستگیهای متقابل اقتصادی سیاستگذاری خارجی و رفتار سیاستخارجی: چیستی سیاستخارجی، استراتژیهای بلندمدت، الگوهای پایدار رفتار و نیز نقاط عطف تغییر سیاست خارجی؛ یعنی حل مناقشات و جنگ اتحادها و صف بندیهای مجدد منطقهای (که همه با هم نظام منطقهای را میسازند) را شامل میشود.
پس از بررسی منابع متعدد فارسی و لاتین، در این پژوهش سعی شده است تا با استفاده از دو روش آیندهپژوهی یعنی تحلیل اهداف و تحلیل روندها به بررسی روندهایی که در حال شکلگیری هستند و همچنین به عوامل مؤثر در شکلدهی به این روندها پرداخته شود و با استفاده از چارچوب نظری مکتب کپنهاک به بررسی ویژگیهای محیط امنیتی این منطقه از جهان پرداخته شده است، و به تأثیر تحولات 2010 بر آینده محیط امنیتی ایران پرداخته و در نهایت به ارائة سناریوهایی که امکان تحقق میتواند بیابند پرداخته شده است. در واقع پژوهش حاضر هم به عوامل ساختاری در کنار عوامل کارگزار توجه کرده است. بنابراین در کنار توجه به مقدورات به محضورات ساختاری توجه شده است. ایران با توجه به تحولات سیاسی که در منطقه اتفاق افتاده است چه سناریوهایی در پیش رو دارد و هر کدام از این سناریوها در صورت تحقق چه پیامدهایی را برای ایران خواهند داشت. اینکه آیندههای متفاوتی امکان وقوع دارند و ایران به عنوان یک بازیگر تأثیرگذار چه سیاستهایی را در پیش خواهد گرفت که منجر به تحقق آن سناریو خواهد شد. بنابراین این تحقیق قابلیت این را دارد که به افزایش قدرت ملی ایران در منطقه کمک کند.
10. سازماندهی تحقیقبا توجه به اینکه در جریان تحقیقاتی که حوزة مطالعات آینده را مورد بررسی قرار میدهد، تفکیک و سازماندهی مطالب به نسبت پیچیدهتر از سایر موضوعات تحقیقاتی است، در اینجا سعی شده است که سازماندهی زیر مورد توجه قرار گیرد:
فصل اول: فصل اول تحقیق بر کلیات اختصاص خواهد یافت،کلیات در برگیرندة معرفی چارچوب اساسی تحقیق و ترسیم فضای ادامه کار تحقیق است. این فصل در برگیرنده مطالب مختلفی است از جمله: بیان مسأله، ضرورت، اهمیت و اهداف تحقیق، سؤال و فرضیه ها (سناریو)، مفروض، متغیرها، تعاریف متغیرها و مفاهیم، روش تحقیق و سازماندهی تحقیق؛
فصل دوم: فصل دوم تحقیق به مبانی نظری اختصاص دارد، و شامل دو گفتار است. در (گفتار اول) از نظریه کپنهاک در مورد امنیت منطقهای صحبت میشود. بدلیل اینکه مکتب کپنهاک از قابلیت تبین موضوع تحقیق را دارا میباشد، مورد استفاده قرار میگیرد و در (گفتار ذوم) که به مبانی آیندهپژوهی پرداخته میشود و به مباحث مختلفی که هر کدام به نوعی به عنوان مبانی سازماندهی و نظری تحقیق هستند پرداخته خواهد شد، از جمله این مباحث عبارتند از: مبانی نظری آیندهپژوهی، مروری بر تاریخچه آیندهپژوهی، تعریف و تبین آیندهپژوهی و ضرورت و اهداف آن، روش‌های آیندهپژوهی (تحلیل اهداف، تحلیل روندها، سناریونویسی، چشم‌اندازسازی، دلفی، درخت تصمیمگیری، پسنگری، مدلینگ، نگرش و قضاوت متخصصان، شبیهسازی و بازی، بررسی جایگاه علم آیندهپژوهی در ایران، مروری بر تجارب آیندهپژوهی با دو نگاه منطقهای و ملی؛
فصل سوم: تحولات امنیتی- سیاسی منطقه خاورمیانه بعد از 2010؛
در این فصل بر اساس روش تحلیل اهداف ابتدا به شناسایی عوامل تأثیرگذار از جمله (طرح خاورمیانه بزرگ) در تغییرات سیاسی حاضر خواهیم پرداخت و سپس نسبت نفوذ و تأثیر هر کدام از این عوامل را بر روی یکدیگر بدست خواهیم آورد و بعد به تحلیل روند سیاسی تحولات اخیر یعنی سرنگونی رژیمهای اقتدارگرا و سقوط پان‌عربیسم، مشارکت سیاسی مردم، حرکت از فرد محوری به سمت سازمان محوری، تغییر مبنا مشروعیت و پیوند مشروعیت دولت‌ها با کارایی، تغییر مفهوم امنیت و بنابراین امنیت ملی ،ایجاد جنبشهای اجتماعی جدید، کاهش تفریطگرایی در نگرشهای سیاسی، تساوی امنیت ملی با امنیت شهروندان، تحول ساختار طبقاتی سنتی، هویت ملی در خاورمیانه، اقتصاد سیاسی رانتی در کشورهای خاورمیانه، موازنه جدیدی که در منطقه در حال شکل گیری است پرداخته خواهد شد؛
فصل چهارم: مطالعه موردی تحولات کشور سوریه و تأثیر آن بر امنیت منطقهای ایران؛
فصل پنجم: در برگیرندة امنیت منطقهای ایران در قبال تحولات خاورمیانه بعد از 2010 بر اساس روش تحلیل روندها و تحلیل اهداف است؛
نتیجهگیری: در اینجا هدف اصلی استخراج سناریوهایی مربوط به محیط امنیتی ایران بعد از تحولات 2010 در آینده خواهیم پرداخت. در اینجا به طور کلی مبادرت به طراحی چند سناریوی عمده خواهد شد که این سناریوها در این بخش در قالب فرصتها و چالشهای که در محیط امنیت منطقهای ایران بوجود آمدهاند، مورد ارزیابی قرار خواهند گرفت.

فصل دوم:

Related posts: